دانشنامه فقه پزشکی(جلد سوم)
محمدعلی قاسمی
معاونت پژوهش مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام
مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم
والحمد لله ربّ العالمین وصلّی الله علی اطیب المرسلین محمّد وآله الطیّبین الطاهرین
یکی از ویژگی‌های مهم شریعت جاودانه اسلام، برخورداری از قواعد جامع و آموزه‌های ارزشمندی است که بر پایه آن می‌توان ضمن تبیین احکام مختلف مکلفین در روابط فردی و اجتماعی، نظام‌های فقهی مورد نیاز جامعه را تدوین و ارائه نمود. تراث ارزنده فقهی ما در اعصار گذشته و حاضر، نشانگر ظرفیت بی‌مانند اسلام و پویایی این قواعد و آموزه‌هایی است که با همت و دقت فقیهان ژرف‌اندیش فراهم آمده است.
عصری که در آن زندگی می‌کنیم با پیشرفت ها، تحولات و توسعه چشمگیر علوم و ارتباطات همراه است، که در پی آن عرصه های جدیدی پدید آمده که نیاز به اجتهاد عمیق و تولید دانش را دو چندان کرده است. از سوی دیگر با تثبیت نظام مقدس جمهوری اسلامی، پرسش ها و مسائلبیشتری، پیش روی فقه و حوزویان و نظام حکومت اسلامی مطرح گردیده که اقتضا دارد تا بر اساس نظریه‌پردازی و تولید علم، مباحث و احکام آن ها به شکل منسجم، تبیین و نظام فقهی آن‌ها به طور مدون عرضه شود.
یکی از عرصه‌های پرابتلا و بااهمیت، حوزه پزشکی با قلمرو وسیع آن است؛ قلمرویی که مرزهای آن با پیشرفت‌های سریع و فناوری‌های شتاب‌آمیز روز به روز گسترده‌تر می‌شود و بر حجم پرسش‌های دقیق و مسائل خرد و کلان افزوده می‌گردد؛ به عنوان نمونه احکام بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های مسری، درمان و معالجات، جراحی‌های ترمیمی و زیبایی، آزمایش‌ها و تحقیقات پزشکی، پزشکی قانونی، پیوند اعضا، داروها و تکنولوژی‌های نوین، سلول‌های بنیادین و انواع باروری‌ها در زمره مسائل و مباحث پربحث این حوزه‌اند.
البته این عرصه همواره مورد توجه عالمان و فقه‌پژوهان بوده و اینان همواره در تلاش بوده‌اند که مسائل و پرسش های ایجاده شده را رصد کرده و با تبیین و تحلیل شایسته، پاسخ مناسب دهند. اما این تلاش‌ها با توسعه شتاب‌آمیز پزشکی و علوم وابسته به آن همراهی نکرده و به تدریج حجم مسائل و خلأهای فقهی این دانش افزون گردیده، از این رو توجه و اهتمام بیشتری را می‌طلبد.
مرکز فقهی ائمه اطهار عليهم السلام که به اهتمام مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) بنیان نهاده شده، قریب دو دهه است که به آموزش و تربیت فقیهان و محققان، فراهم آوردن امکانات و بسترهای مناسب، ایجاد کتابخانه تخصصی و سامان‌دهی گروه‌های پژوهشی در تولید و توسعه دانش فقه و تبیین مسائل فقهی کوشیده و به تدوین پژوهش‌های دقیق و جامع همت گماشته است؛ از آن‌جمله ایجاد گروه پژوهشی فقه پزشکیو انجام تحقیقات مهم وکتاب‌های ارزنده در این زمینه است؛ المبسوط في فقه المسائل المعاصرة، المسائل الطبية (در 2 جلد)، تلقیح مصنوعی (به زبان فارسی و عربی و انگلیسی)، احکام پزشکان و بیماران (مطابق با فتاوی حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) به دو زبان فارسی و عربی)، تغییر جنسیت، مرگ مغزی پردازش فقهی و حقوقی و پژوهشی در مسائل فقه پزشکی در 2 جلد نمونه‌هایی از این دست‌اند.
اینک «دانشنامه فقه پزشکی» اثری وزین و مجموعه‌ای متمایز که با تلاش محقق ارجمند حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی قاسمی (مدیر گروه پژوهشی فقه پزشکی) سامان یافته است. در این دوره علمی، نگارنده ارجمند با دقت و تتبعی ستودنی مباحث مطرح در فقه پزشکی را با روش اجتهادی فراهم آورده که بی‌گمان گامی مهم در ارتقای مباحث فقه پزشکی و متنی محوری برای دانشوران و پژوهشگران این حوزه قلمداد خواهد شد.
از ویژگی‌های قابل ذکر این کتاب سه جلدی، جامعیت آن است؛ موضوعات بررسی شده در آن، بر اساس اهميت، تازگي، كاربردي بودن آن در فقه پزشكي، انتخاب شده و به ترتیب حروف الفبا مطرح شده‌اند. هم‌چنین برخي قواعد فقهي که كاربرد گسترده و فراگيری در فقه پزشكي دارند، به عنوان قواعد فقهی این عرصه به شیوه جالبی ارائه گردیده تا در ساير مباحث از نتايج بررسي‌ها بهره‌گیری شود.
اکنون که به یاری خداوند این کتاب آماده عرضه به اصحاب معرفت و اندیشمندان و پژوهندگان شده، ضمن سپاس و ستایش به محضر خداوند متعال، و آرزوی علو درجات برای مؤسس معظّم مرکز فقهی ائمه اطهار عليهم السلام مرحوم حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره)، هم‌چنین تشکر و قدردانی از حضرت آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی رئیس محترم مرکز و نیز نگارنده ارجمند این اثر حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی قاسمی و ارزیاب علمی آن حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید علی علوی قزوینی وسایر عزیزان همکار، اثر حاضر را به محضر مخاطبان گرامی تقدیم می‌داریم. امید آن که این‌گونه تلاش‌های علمی زمینه‌ساز رشد و تعالی جامعه اسلامی‌مان و چراغی فراراه همه کوشندگان و جویندگان طریق دانش و معرفت باشد.
والحمد لله اولا و آخرا
محمدمهدی مقدادی
معاون پژوهش
پيش‌گفتار
با سپاس و حمد خداي متعال كه هيچ كاري بي‌خواست او به ثمر نمي‌نشيند و با درود و صلوات بر بهترين بندگان صالح آفريدگار؛ حضرت محمد صلي الله عليه وآله و خاندان پاكش عليهم السلام.
قبل از مطالعه اين نوشتار، توجه به چند نکتة مقدماتي ضروري است.
تعريف فقه
فقه در لغت به معناي فهم و دانستن است،[1] يا فقه نسبت به هر چيزي، علم به آن شيء است.[2] فقيهان در تعريف اصطلاحي فقه گفته‌اند:
هو العلم بالاحكام الشرعية الفرعية عن ادلتها التفصيلية؛[3]
فقه عبارت است از علم به احكام فرعي شرع اسلام (نه مسائل اصول اعتقادي يا تربيتي، بلكه احكام عملي) از منابع و ادلّه تفصيلي آن‌ها.
فقيه يا پژوهش‌گر اجتهادي فقه، براي دست‌يابي به حكم حادثه و مسأله، به منابع و مدارك معتبر مراجعه مي‌كند و بر اساس قواعد مدوّن و روشن و بررسي زواياي مختلف پيرامون رخداد، با فهمي عميق و دقيق حكم آن را بيان مي‌كند و وظيفه مكلّف را تبيين مي‌سازد.
منظور از ادلّۀ تفصيلي در تعريف فقه، منابع فقه در مكتب فقهي شيعه يعني كتاب، سنّت، اجماع و عقل است. نصوص و ظواهر قرآن كريم و سنت همان قول، فعل و تقرير معصومان عليه السلام است. اجماع، اتفاق نظر فقيهان در حكمي است و اعتبارش وابسته به كاشفيت آن از سنت و نظر معصوم عليه السلام است. منظور از عقل، ادراك و حكم قطعي عقل به حكم شرعي است كه يا بدون واسطه يا با ضميمه قاعده ملازمه از حكم شرعي كشف مي‌كند.
اعتبار و تراز سنجش حجيت منابع ياد شده، در علم اصول بحث و بررسي مي‌شود.
گستردگي فقه
چه نيكو فرمود آن فقيه بزرگ كه:
فقه، تئوري واقعي و كامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است.[4]
نیز:
اسلام تمام جهاتي که انسان به آن احتياج دارد، برايش احکام دارد. احکامي که در اسلام آمده است، چه احکام سياسي، چه احکامي که مربوط به حکومت است، چه احکامي که مربوط به اجتماع است، چه حکمي که مربوط به افراد است، چه احکامي که مربوط به فرهنگ اسلامي است، تمام اين‌ها موافق با احتياجات انسان است.[5]
هم‌چنین فرمود:
اسلام نسبت به تمام شئون مادي و معنوي انسان حکم دارد. دربارة چيزهايي که در رشد معنوي و تربيت عقلاني انسان دخيل است، احکام دارد.[6]
با توجه به گستردگي و شمول فقه و احكام الهي در تمام مراحل و رفتار انسان، برخي فقيهان فرموده‌اند:
در اسلام هيچ واقعه‌اي خالي از حکم نيست، حتي ارش الخدش (دیة خراشي که شخصي بر بدن ديگري وارد مي‌کند) وآنچه امت اسلامي تا آستانه قيامت به آن نياز دارد در قوانين اسلامي پيش بيني شده است، منتها بايد تلاش کرد و آن‌ها را دريافت.[7]
ملا محمد امين استرابادي از پيشروان اخباريين است، اما كامل بودن احكام اسلامي و برآوردن نيازهاي بشري را به وسيلة دين از ضروريات دين شمرده است:
از ضروريات مذهب اماميه آن است، که هر چه را که امت تا روز قيامت بدان نياز دارد و هر آنچه مورد نزاع دو نفر قرار مي‌گيرد، خطاب و حکمي از جانب خداي تعالي دربارة آن رسيده است؛ حتي جريمه خراش.[8]
هم‌چنین گفته است:
خلو واقعة عن حکم الهي غير متصور عند اصحابنا؛[9]
از ديدگاه اصحاب و فقيهان، خالي بودن واقعه‌اي از حكم الهي، قابل تصور نيست.
بيان ديدگاه‌هاي فقيهان دربارة كامل بودن فقه در تمام شئون زندگي انسان، براي اثبات گستردگي و جهان¬شمولي دين كفايت مي‌كند.
بنابراين در ميان علوم انساني، علم فقه از گسترده‌ترين علوم اسلامي است. تاريخ آن نيز قديمي‌تر از ساير علوم است.کتاب‌هاي فراوان فقهي و ظهور بسياري از فقيهان بزرگ در طول تاريخ، نشانه‌اي از اهميت و جامعيت علم فقه است؛ گوناگوني مسائل مطرح شده در کتاب‌هاي غير قابل شمارش، حكايتي رسا از شمول فقه در تمام شئون زندگي بشر دارد، تا آن‌جا كه نمي‌توان رخدادي را يافت كه فقه، حكم شرعي آن را به كاوش و تحقيق بيان نكرده باشد.
پويايي فقه
پس از اثبات گستردگي بي‌بديل فقه و فراگيري آن از ديدگاه فقيهان بزرگ، توجه به نكتة باارزش ديگري اهميت فراواني دارد، و آن پويايي دانش فقه و اجتهاد است كه سبب مي‌شود تا پاسخ‌گوي مسائل پيشين و رخدادهاي پسين باشد.
فقه بر اساس اجتهاد پويا و بالنده و بر اساس سنت‌هاي اصيل و پايه‌هاي اصول شريعت اسلام، هيچ‌گونه تعارضي با مظاهر جديد زندگي بشر ندارد و هم‌گام، پيش‌روتر از وقايع و موضوعات تازه، راه سعادت و وظيفه عملي انسان را تدوين مي‌كند.
احكام تبيين شده بر اساس مباني و قواعد فقهي ـ اصولي، پيوندي عميق و ناگسستني با واقعيت‌هاي زندگي انسان در ابعاد مختلف دارد و تمام مسائل عقيدتي، اخلاقي، اجتماعي، تجاري، حقوقي، سياسي، كيفري و... را در بر مي‌گيرد و دربارة تمام دگرگوني‌هاي مختلف فردي و اجتماعي و پرسش‌هاي جديد، پاسخي بر طبق قاعده دارد؛ زيرا فقه بيان‌گر فرايض و احكام الهي و تعيين‌كننده وظايفِ شرعي مردم در زندگي مادي و معنوي آنان در تمام زمان‌هاست. بنابراين هم‌گام با پيشرفت جامعه و زمانه، بدون اين‌که از حيطه اصول و قواعد اجتهاد خارج شود، موضوعات جديد و نيازهاي جامعه معاصر را درك كرده و حكم آن‌ها را از منابع و متون ديني اصيل استنباط مي‌کند، اين حقيقت زماني به واقعيت مي‌پيوندد كه پژوهشگران و فقيهان از طريق اجتهاد مداوم و پويا به استنباط بپردازند، چون اگر غير از اين باشد از وظايف اصلي خود باز خواهد ماند. يكي از عرصه‌هاي مهم در مسائل جديد، موضوعات مربوط به فقه پزشكي است كه به گونه‌اي فراگير مي‌تواند همگان را با خود درگير کند.
فقه پزشكي
در فرهنگ اسلامي، طب و فقه، رابطه‌اي نزديك دارند، تعليم و يادگيري آن‌ها با هم آغاز شده و با يكديگر تعاملي مثال زدني دارند. پزشكان و بيماران با رويدادهاي مستحدث روبه‌رو مي‌شوند كه براي پاسخ صحيح به آن همه پرسش، مي‌طلبد كه فقيه با درك درستِ موضوعات جديد به تبيين احكام مستنبَط از منابع فقهي بپردازد.
پژوهش‌گر فقه پزشكي به استنباط و تبيين احكام رويدادهايي مي‌پردازد كه به گونه‌اي با علم پزشكي، وظايف پزشكان، تكاليف بيماران، و موضوعات جديد اين عرصه، ارتباط دارند. بنابراين فقه پزشكي شامل تمام ابعاد حكمي و موضوعي مسائل پزشكي مي‌شود.
دانشنامه فقه پزشكي
در تعريف دانشنامه يا دايرة المعارف گفته مي‌شود كه: «دايرةالمعارف» يا «دانشنامه» مجموعه‌اي فراگير و مدوّن از اطلاعات و معارف در حوزۀ دانش بشري و يا رشته‌اي خاص است كه پاسخ گوي نيازمندي‌هاي انسان در زمينه‌هاي مختلف آن دانش مي‌باشد.
اين اصطلاح برگرفته از واژۀ لاتين «انسيكلوپديا» (Encyclopedia) است كه در يونان باستان به موضوعات هفتگانه‌اي گفته مي‌شد كه درآن زمان پايۀ همۀ علوم به شمار مي‌رفتند؛ يعني دستور زبان، منطق، بلاغت، حساب، هندسه، موسيقي و نجوم. سپس «انسيكلوپديا» به فرهنگ و لغت‌نامه‌هاي عمومي علوم، فنون و حرفه‌ها نيز اطلاق گرديد.[10]
با توجه به تعريف پيش گفته، در اين مجموعه تلاش كرده‌ايم در حد توان مجموعه‌اي نسبتاً فراگير از مسائل فقه پزشكي را با روشي اجتهادي تبيين كنيم، تا شايد به اساتيد و دانش پژوهان اين رشته به طور خصوص و دانشوران فقه به طور عموم، كمكي كرده باشيم و گامي هر چند كوچك در راستاي رشد فقه و اجتهاد برداشته باشيم.
شيوه نامه نگارش
در اين مجموعه كه حاصل تلاش حدود سه سال نويسنده است، شيوه‌نامه ويژه‌اي رعايت شده است كه نخست به تصويب شوراي عالي پژوهش مركز فقهي ائمه اطهار عليهم السلام رسيده است.
برخي از نكات اساسيِ شيوه نگارش اين نوشتار كه مي‌تواند در انتظام بخشيدن به مطالعه خوانندگان كمك کند عبارتند از:
موضوعات بر اساس اهميت، تازگي، كاربردي بودن، استعداد تحقيق و پژوهش داشتن و داخل بودن در موضوع فقه پزشكي، انتخاب شده‌اند.
از آنجايي كه برخي قواعد فقهي، كاربرد گسترده و فراگير در فقه پزشكي دارند، به عنوان قواعد فقه پزشكي به اختصار كاوش و تدوين شده است تا در ساير مباحث از نتايج بررسي‌ها بهره گيريم.
سعي شده است از تكرار مطالب، پرهيز شود و در حد امكان مطالب هر عنوان به صورت موجز تبيين شود، چون مي‌توان براي بسياري از موضوعات تدوين شده، كتابي مستقل نگاشت، اما طويل‌نويسي از موضوع اين نوشتار خارج است.
موضوعات با توجه به عنوان انتخاب شده، به ترتيب حروف الفبا تدوين شده است تا دسترسي به آن‌ها آسان‌تر باشد.
در موضوعات بررسي شده، پنج نکتة اساسي رعايت شده است و در پاره‌اي موارد، به نكات پيراموني مباحث اصلي پرداخته‌ايم، تا به تكميل مباحث ياد شده در طرح كمك كرده باشيم.
الف. تيبين موضوع: در راستاي روشن شدن مركز بحث، سعي بر آن است نخست تبييني رسا از موضوع شود تا مفهوم، جايگاه و ارتباط موضوع كاوش شده با فقه پزشكي آشكار شود.
ب. تبيين ديدگاه‌ها: در ذيل هر عنوان، پس از تبيين موضوع، مهم‌ترين ديدگاه‌هاي فقيهان آورده شده است.
ج. بررسي ادله اقوال: در خور هر موضوع، استدلال‌ها و دليل‌هاي مطرح شده، به وسيلة صاحب‌نظران بررسي شده است. البته نظرگاه‌هاي فقيهان معاصر و پيشين بيشتر مَدِّ نظر بوده است.
د. بيان ديدگاه برگزيده: با تبيين ادله و رد و ايراد‌هاي صورت گرفته، ديدگاه نويسنده روشن مي‌شود، ولي به اختصار پس از هر مرحله، ديدگاه مؤلّف به صراحت بيان شده است.
هـ . در راستاي غناي هر چه بيشتر، در پايان بررسي هر يك از عناوين، استفتائات و نظرات مراجع عظام تقليد آورده شده است تا خوانندگان بتوانند متن پاسخ‌هاي فقيهان را به مسائل فقه پزشكي جديد در اختيار داشته باشند.
اكنون بر خويش لازم مي‌دانم تا از رياست محترم مركز فقهي ائمه اطهار عليهم السلام حضرت آيت‌الله محمدجواد فاضل لنكراني، تشكري ويژه کنم كه با راهنمايي‌ها، حمايت‌ها، و تشويق‌هاي ايشان، اين مجموعه بدين گونه تدوين و تقديم مي‌شود. هم‌چنین تشكر و سپاس خويش را از جناب حجةالاسلام والمسلمين جناب آقاي فاضل كاشاني و معاونت پژوهش جناب آقاي دكتر مقدادي كه طي مراحل مختلف اين پروژه، بي‌همراهي ايشان كار دشوار مي‌نمود و به سامان نمي‌رسيد، اعلان نمايم.
بلكه از همة كساني كه وقت گران‌بهاي خويش را در اختيارم گذاشتند تا براي پختگي و تكميل مباحث اين نوشته با آنان به گفت وگو بنشينم، قدرداني مي‌كنم و پاداش بي‌نهايت الهي را براي ايشان درخواست مي‌نمايم.
محمدعلي قاسمي
قم مقدس ـ 1392ش
--------------------------------------------------
1. لسان العرب، ج13، ص522.
2. مصباح المنير، ج2، ص479.
3. القواعد و الفوائد (شهيد اول)، ج1، ص30؛ رسائل شهيد ثاني، ج1، ص8؛ معالم الدين، ج1، ص90.
4. صحيفه نور، ج21، ص98.
5. همان، ج2، ص232.
6. همان، ج1، ص235.
7. انوار الفقاهة (المکاسب المحرمة)، ص3؛ همان، (کتاب البيع)، ج1، ص553.
8. الفوائد المدنية، ص47.
9. همان.
10. مجله فقه اهل بيت، شماره 32، ص71.
فهرست مطالب
ضمان و مسئوليت پزشك 31
تبيين موضوع 31
تعريف مسئوليت پزشکي 32
واژگان مرتبط 33
انواع مسئوليت‌ها و تفاوت آن‌ها 34
مسئوليت قراردادي و مسئوليت خارج از قرارداد 34
موارد تحقق مسئوليت قراردادي و مسئوليت خارج از قرارداد 35
مسئوليت حقوقي و اخلاقي 37
مسئوليت اخلاقي 37
مسئوليت حقوقي 38
وجه تمايز مسئوليت اخلاقي و حقوقي 38
جهات تمايز مسئوليت كيفري و مدني 41
دلايل ضمان پزشك 43
دليل اول: بناي عقلا 44
دليل دوم: روايات 44
الف) حديث «من تطبّب او تبيطر» 44
ب) روايات ضمان اجير در صورت اتلاف 45
صحیحة حلبي 45
صحیحة علي بن حکم 45
موثقة سکوني 46
معتبرۀ ابي الصباح کناني 46
صحيح حلبي 46
مرسله مقنع 47
روايت زيد بن علي 47
معتبرة اسحاق بن عمار 48
روايت ابي البختري 48
حديث عدم ضمان قصّار 49
ج) روايات ضمان اجير به صورت مطلق 49
بررسي ديدگاه فقيهان معاصر 50
تحليل مسئوليت پزشك 52
الف) مسئوليت پزشك در قبال نفس فعل طبابت و جراحي. 53
ب) مسئوليت پزشك در برابر جنايات ناشي از درمان در فقه و حقوق اسلامي 54
موارد و ادله برائت پزشك از ضمان 58
دليل نخست: ابراء پزشک 58
نقد ديدگاه مذکور 59
دليل دوم 61
دليل سوم 63
اخذ برائت قبل از درمان 68
شرايط رضايت‌نامه معتبر 70
انجام معاينه به وسيلة پزشك بدون رضايت بيمار 72
شرايط رضايت‌دهندگان 74
ضميمه: استفتائات و ديدگاه‌هاي مراجع تقليد دربارة ضمان پزشك 76
ديدگاه‌هاي حضرت امام خميني(قده) 76
شرط عدم ضمانت پزشك 77
ديدگاه‌هاي آيت‌الله العظمي فاضل(قده) دربارة ضمان 77
فراموشي و جهل پزشك 80
شرط عدم ضمان 85
دارو و تحقيقات جديد 87
ديدگاه‌هاي مقام معظم رهبري 89
ضمان طبيب غيرمتخصص 90
دربارة مسئوليت پزشک در صورت سهل انگاري در عمل جراحي 90
ضمان طبيب غير متخصص 91
ضمان فوت مصدوم در حين امداد 91
ضمان آسيب‌ديدگي جسد 91
ديدگاه‌هاي آيت‌الله العظمي صافي گلپايگاني دربارة ضمان پزشك 92
ضمان پزشك 103
رضايت گرفتن 107
استفتائات از آيت‌الله بهجت(قده) 107
تجويز داروي زيان آور با علم به عدم اضرار 108
ديدگاه‌هاي آيت‌الله مكارم شيرازي 109
سؤالات مشترك از مراجع عظام تقليد 110
مسئوليت پزشک در صورت سهل انگاري در عمل جراحي 110
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 110
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 111
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 111
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 111
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 111
پاسخ حضرت آيت‌الله بهجت 111
در ضمان پزشک در صورت استناد فوت يا نقص عضو به وي 111
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 112
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 112
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 112
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 112
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف‌الله صافي گلپايگاني 112
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 113
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 113
عده زنان فاقد رحم 115
تبيين موضوع 115
تعريف لغوي و اصطلاحي عده 115
اقسام عده 117
بررسي زنان بدون عده 117
الف) زنان طلاق گرفته بدون هم‌بستري 117
ب) دختران خردسال و زنان يائسه 118
نظر فقيهان دربارة حكم زنان بدون عادت ماهانه 119
بررسي ديدگاه نخست 119
بررسي ديدگاه دوم 121
بررسي دليل ديدگاه مشهور 123
صحیحة حماد بن عثمان 123
روايت محمد بن مسلم از امام باقر(عليه السلام) 124
حكمت وجوب رعايت عده 125
1. برائت رحم از حمل 125
2. فراهم آوردن زمينه رجوع 126
3. نشانه عزاداري زن 126
ج) بررسي عده زنان فاقد رحم 127
1. اثبات عده 127
استدلال به آيات 127
پاسخ استدلال مذکور 127
استناد به روايات 129
2. ادله ديدگاه عدم عده زنان فاقد رحم 129
الف) استناد به حكمت بيان شده در روايات 129
پاسخ رابطه حكم و حكمت 130
ب) استناد به اطلاق برخي روايات 131
1. معتبرة محمد بن مسلم 132
2. صحیحة حماد 132
نتيجه‌گيري 133
ضميمه: استفتائات و ديدگاه‌هاي مراجع تقليد دربارة عده 134
ديدگاه آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني(قده) دربارة عدّه زنان بدون رحم 134
ديدگاه آيت‌الله صافي دربارة وضعيت عده زنان فاقد رحم و عادت زنانگي 134
ديدگاه آيت‌الله مكارم 134
فلسفه عده، عده زنان نازا يا بدون رحم 136
سؤالات مشترك از مراجع عظام تقليد 136
عده در موارد خاص 136
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 137
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 137
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 137
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي (ره) 137
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 138
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 138
عده زنان فاقد رحم 138
پاسخ آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني(ره) 138
نوع طلاق نفقه و عده در موارد خاص 138
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 139
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه اي 139
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 139
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 140
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 140
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 140
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 140
عدم جواز تقليل و ازدياد مدت عده 141
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف‌الله صافي گلپايگاني 141
عقيم‌سازي 143
تبيين موضوع 143
تعريف واژگان 143
تفاوت عقيم‌سازي امروزه با اخته كردن 144
عقيم‌سازي پزشكي 144
لاپاراسكوپي، روش شايع عقيم‌سازي در زنان 145
وازكتومي، روش عقيم‌سازي مردان 145
ديدگاه‌هاي فقيهان 146
1. ممنوعيت عقيم‌سازي 146
2. جواز في حد نفسه 146
3. جواز مشروط 147
بررسي ديدگاه نخست: ممنوعيت عقيم سازي 147
1. دلايل قرآني 147
وجه استدلال 148
پاسخ به استدلال مذکور 148
2. دلايل روايي 150
روايات حرمت اخصا (اخته كردن) 150
روايت ابن‌عباس 150
روايت عبدالله بن جابر 150
نقد و بررسي 151
3. استدلال به حرمت اضرار زدن به نفس براي حرمت عقيم‌سازي 152
حكم تزاحم دو ضرر 155
بررسي ديدگاه دوم: جواز في حدنفسه 155
بررسي ديدگاه سوم: جواز عقيم‌سازي با رضايت شوهر 156
نتيجه‌گيري 159
ضميمه: استفتائات و ديدگاه‌هاي مراجع عظام تقليد 161
حضرت امام خميني(قده) 161
حکم جلوگيري از حاملگي 161
ديدگاه‌هاي آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني(قده) 162
حكم عقيم شدن دائمي 162
استفتائات از آيت‌الله العظمي لنكراني(قده) 163
ديدگاه‌هاي آيت‌الله العظمي تبريزي(قده) 165
نظرات آيت‌الله العظمي صافي گلپايگاني دربارة عقيم‌سازي 166
ديدگاه‌هاي آيت‌الله بهجت(قده) 167
عقيم كردن زن بدون رضايت وي و شوهرش 167
بستن لوله براي جلوگيري از خطر جاني 168
ديدگاه‌هاي آيت‌الله مكارم 168
سؤالات مشترك از مراجع تقليد 168
عقيم‌سازي 168
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 169
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 169
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 169
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 170
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 170
پاسخ مقام معظم رهبري 170
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 170
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 170
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 170
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 171
پاسخ حضرت آيت‌الله بهجت 171
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 171
پاسخ مقام معظم رهبري 171
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 171
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 171
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 172
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 172
پاسخ حضرت آيت‌الله بهجت 172
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 172
عيوب موجب فسخ نكاح 173
تبيين موضوع 173
تعيين اصل اولي در نكاح 174
مفهوم اصل در لغت و اصطلاح 174
مفهوم لزوم 175
تبيين اصل لزوم در نكاح 177
شرطيت عدم عيب در ضمن عقد 178
ديدگاه‌هاي فقيهان 179
بررسي ادله عيوب موجب فسخ نكاح 182
الف) عيوب مشترك زوجين 182
استدلال به صحیحة حلبي 183
بررسي سندي 184
بررسي دلالت حديث 184
سه اشكال صاحب مدارك به اين حديث 184
نقد و بررسي اشكالات مذکور 185
ب) عيوب مختص زنان 186
روايات شمارش‌گر عيوب زنان 186
صحيحة عبدالرحمن بن ابي عبدالله 186
معتبرة محمد بن مسلم 187
معتبرة ابي الصباح كناني 187
روايت حسن بن صالح 188
روايات بيان‌گرفسخ نكاح به سبب زمانه و بيماري طولاني 188
معتبرة ابي عبيده از امام باقر(عليه السلام) 191
معتبرة داود بن سرحان 192
ج) عيوب مختص مردان 192
1. روايات بيان‌گر عدم توانايي جنسي مرد 192
معتبرة ابن‌مسكان 193
2. روايات بيان‌گر فسخ به دليلِ خصي بودن مرد 198
موثقة سماعه 198
3. فسخ به دليل جب مرد (نداشتن با بريده بودن آلت مردانگي) 202
4. فسخ نكاح به دليل جنون مرد 203
1. روايت علي بن ابي حمزه 203
2. روايت شيخ صدوق 203
3. روايت فقه الرضا(عليه السلام) 203
فسخ نكاح به سبب عيوب نوپيدا 204
بررسي ديدگاه‌ها 205
1. حصر عيوب در عيوب مورد نص 205
الف) نصوص و اخبار 205
ب) اجماع 206
ج) اصل لزوم 206
نقد و ارزيابي ادله حصر عيوب 206
2. تمثيلي بودن عيوب منصوصه 207
الف) استناد به تدليس براي اثبات حق فسخ نكاح در عيوب جديد 207
ب) قاعده (لاضرر) 210
ج) قاعدة نفی حرج و آيه امساك به معروف 211
شرايط و قيود فسخ نكاح به سبب عيوب موجب فسخ 212
فوري بودن خيار در عيوب نكاح 212
اختصاص خيار در عيوب نکاح به عدم جماع 213
مسائل متفرقه فسخ نكاح به سبب عيوب موجب فسخ 217
تعليق عقد نكاح 217
اقسام اشتراط عدم عيب سابق بر عقد 218
عيوب قبل از عقد و بعد عقد 221
درمان يا برطرف شدن عيب و بيماري قبل از فسخ 223
لزوم مراجعه به دادگاه 226
ضميمه: فتاوي و ديدگاه‌هاي مراجع دربارة عيوب موجب فسخ نكاح 227
حضرت امام خميني(قده) 227
عدم حق فسخ زن در صورت علم به عيب مرد حين العقد 229
اثر فسخ نکاح به موجب عدم بکارت در مهر تعيين شده 229
ديدگاه‌هاي حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني(قده) دربارة عيوب موجب فسخ نكاح 230
نظرات آيت‌الله صافي گلپايگاني 233
نظرات آيت‌الله العظمي تبريزي 237
سؤال دربارة حق فسخ به دليل بيماري صرع 238
ديدگاه‌هاي آيت‌الله صافي گلپايگاني 238
نظرات آيت‌الله بهجت 241
عيوب زن و مرد و حكم قضايي براي جدايي 241
شوهري كه بچّه‌دار نمي‌شود 241
4. زمان حدوث عيوبِ موجب خيار 242
5. فوريّت خيار فسخ نكاح 242
6. طلاق نبودن فسخ 243
7. اختصاص مباشرت فسخ به صاحب خيار 243
چند پرسش از حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 243
اثر قابليت درمان در سقوط حق فسخ 245
آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني(ره) 246
سئوال مشترک 246
تأثير قابليت درمان بر عيوب موجبه فسخ نکاح؛ امکان فسخ نکاح منقطع در صورت وجود عيوب منصوصه 246
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه اي 246
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 247
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي (ره) 247
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 247
كالبدشكافي 249
تبيين موضوع 249
ديدگاه‌ها 249
دلايل حرمت كالبدشكافي 250
1. هتك حرمت ميت 250
2. تأخير در دفن 252
3. حرمت کالبدشکافی همانند مثله كردن 253
کالبدشکافي در صورت ضرورت 254
وصيت به واگذاري جسد براي کالبدشکافي 256
ديدگاه جواز 256
استمرار اختيارات انسان بعد از مرگ 256
نقد دليل مذکور 257
اطلاق ادله وصيت 258
نقد دليل مذکور 258
اطلاق برخي روايات 258
کالبدشکافي جسد ميت کافر 259
ضميمه: استفتائات و ديدگاه‌هاي علماء و مراجع تقليد 260
حضرت امام خميني 260
ديدگاه‌هاي آيت العظمي فاضل لنكراني(قده) 264
تشريح و کالبدشکافی 264
ديدگاه‌هاي مقام معظم رهبري دربارة تشريح 268
تشريح ميّت 268
نظرات آيت‌الله العظمي صافي گلپايگاني دربارة کالبدشکافی و تشريح 271
ديدگاه‌هاي آيت‌الله العظمي بهجت(قده) 276
تشريح بدن مسلمان 276
تشريح كسي كه وصيت به تشريح نموده 276
تشريح جسد مجهول الاسلام 277
حرمت تشريح جسد مسلمان 277
تشريح جسد اعدام شدگان 277
نبش قبر براي تعيين قاتل و نجات متّهم 278
ديدگاه‌هاي حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 278
كالبدشكافي براي تعيين علّت مرگ 278
ب) کالبدشکافی براي اثبات نسب 279
ج) کالبدشکافی با عدم رضايت اولياي دم 279
د) کالبدشکافی براي تعليم دانشجويان 280
هـ) كالبدشكافي جنس مخالف 280
کالبدشکافی براي تشخيص حيات 280
سؤالات مشترك از مراجع عظام تقليد 281
پاسخ مقام معظم رهبري 281
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل 281
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 282
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي، آيت‌الله صافي، آيت‌الله بهجت 282
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم 282
جواز کالبدشکافي براي آموزش پزشکي 282
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 282
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 283
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 283
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف‌الله صافي گلپايگاني 283
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 283
قطع اعضا و جوارح بدن ميت 283
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 283
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 283
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 284
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 284
پاسخ حضرت آيت‌الله بهجت 284
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 284
استفتاء درباره کالبدشکافي از آيت الله محمدجواد فاضل لنکراني 284
حکم کالبد شکافي 284
كاهش جنين 285
تبيين موضوع 285
تحقق سقط جنين در كاهش چند قلويي 286
حكم اولي كاهش جنين 286
ادله حرمت كاهش جنين 286
دليل اول: روايت اسحاق بن عمار 286
دليل دوم: روايت رفاعه 287
دليل سوم: مثل روايت عمار ساباطي 288
دليل چهار: روايات منع ارث زن ساقط‌كننده جنين 289
صورت‌هاي كاهش جنين 290
الف) حرج طبيعي 290
ب) خطر جاني براي مادر يا برخي از قل‌ها 290
نتيجه‌گيري 297
مرگ از روي ترحم (آتانازي) 299
تبيين موضوع 299
تعريف آتانازي 299
انواع آتانازي 300
آتانازي در اديان الهي 300
1. آتانازي در اسلام 300
2. آتانازي در مسيحيت 301
3. آتانازي در يهود 301
آتانازي در مكاتب فكري 301
1.آتانازي درآيين هندو 301
2. آتاناري در مكاتب سكولاريسم (دين‌گريزي و دنيامداري) 302
3. آتانازي در مكاتب اومانسيم (اصالت بشر) 302
4. آتانازي در مكاتب اگزيستانسياليسم(اصالت وجود) 302
قتل مرتبط با آتانازي در قوانين مجازات اسلامي 302
ديدگاه فقيهان دربارة آتانازي 303
اقسام اتانازي و احکام تکليفي و وضعي آن‌ها 305
حكم تكليفي صورت‌هاي مختلف آتانازي 305
ادله حکم تکليفي 306
صورت نخست 306
صورت دوم 307
مفهوم قيد نخست: حيات مستقر 308
مفهوم قيد دوم: فعل ايجابي (ايجادي) 309
حكم تكليف 309
حكم وضعي 310
1. سقوط حق قصاص و ديه 310
ديدگاه دوم: عدم سقوط حق قصاص و ديه 313
نتيجه‌گيري 314
صورت سوم 315
صورت چهارم 315
حکم تکليفي نجات فرد در معرض هلاک 316
ديدگاه نخست: عدم ضمان 317
صورت پنجم 319
صورت ششم 319
نتيجه‌گيري 319
ضميمه استفتائات و ديدگاه‌هاي مراجع تقليد 321
نظر حضرت امام خميني(قده) دربارة تسريع در مرگ بيمار 321
نظرات حضرت آيت‌الله فاضل دربارة مرگ از روي ترحم 322
ديدگاه مقام معظم رهبري دربارة قتل از روي ترحم (اتانازي) 323
قتل از روي ترحم (اتانازي) 323
قتل از روي ترحم (آتانازي) 323
حضرت آيت‌الله مكارم 324
سؤالات مشترك از مراجع عظام تقليد 324
پاسخ مقام معظم رهبري 325
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 325
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 325
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 325
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 325
پاسخ حضرت آيت‌الله بهجت 325
مرگ مغزي 327
تبيين موضوع 327
مفهوم‌شناسي 328
اسباب مرگ از نظر شرعي و علمي 330
تعريف مرگ مغزي 331
ملاك تشخيص موضوعات 331
حکم شک در حصول مرگ (تنقيح اصل) 332
نقد تشبيه مرگ مغزي به جنين قبل از دميدن روح 333
ديدگاه‌هاي فقيهان 334
جايگاه اذن در گرفتن اعضاي ميت به مرگ مغزي 336
ديدگاه عدم سقوط حق قصاص يا ديه 339
ديدگاه برگزيده در حكم از بين بردن حيات از ميت مرگ مغزي 340
از بين بردن حيات غير مستقر 341
ديدگاه جواز 343
جايگاه اذن ميت در گرفتن اعضا از ميت مرگ مغزي 343
نقد ديدگاه مذکور 344
جايگاه اذن اولياي ميت در برداشت اعضاي ميت به مرگ مغزي 344
ديدگاه نخست: تأثير و نياز اذن اوليا 344
ديدگاه دوم: عدم ولايت اوليا در اذن برداشت عضو 345
احكام و مسائل بيمار مرگ مغزي 346
حكم تجهيز و دفن 346
محجوريت مردگان مغزي 346
حكم ارث از ميت مرگ مغزي 347
حكم زوجيت 348
بطلان انواع وكالت و نمايندگي با مرگ مغزي 349
برداشت اعضاي كافران مبتلا به مرگ مغزي 350
احكام قابل طرح در زمینة مرگ مغزي 350
نتيجه‌گيري 352
ضميمه: استفتائات و ديدگاه‌هاي مراجع تقليد دربارة مرگ مغزي 354
حضرت امام خميني 354
حضرت آيت‌الله العظمي فاضل لنکراني(ره) 355
چند پرسش از آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني(قده) 356
حضرت آيت‌الله العظمي خامنه‌اي 358
ديدگاه‌هاي حضرت آيت‌الله العظمي سيستاني 359
حضرت آيت‌الله العظمي تبريزي (ره) 359
حضرت آيت‌الله العظمي بهجت(ره) 360
حضرت آيت‌الله العظمي مکارم شيرازي 362
حضرت آيت‌الله العظمي صافي 362
سؤال مشترك از مراجع عظام تقليد 364
پاسخ آيت‌الله فاضل لنکراني 364
پاسخ آيت الله خامنه‌اي 364
پاسخ آيت‌الله سيستاني 364
پاسخ آيت‌الله تبريزي 365
پاسخ آيت‌الله صافي گلپايگاني 365
پاسخ آيت‌الله بهجت 365
پاسخ آيت‌الله مکارم شيرازي 365
قتل از طريق قطع دستگاه‌هاي نگهدارنده حيات نباتي در مرگ مغزي 365
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 366
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 366
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 366
پاسخ آيت‌الله العظمي محمدتقي بهجت(ره) 366
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 366
ملاک تحقق فوت؛ احکام حقوقي و کيفري مرتبط با مرگ مغزي 366
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 367
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 367
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 367
برداشتن اعضاي شخص مبتلا به مرگ مغزي جهت پيوند 368
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 369
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 369
پاسخ آيت‌الله العظمي محمدتقي بهجت(ره) 369
استفاده از اعضاي بيماران دچار مرگ مغزي درصورت عدم رضايت اولياي دم 370
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 370
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 370
پاسخ آيت‌الله العظمي محمدتقي بهجت(ره) 371
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 371
پيوند اعضاي افراد دچار مرگ مغزي به افراد نيازمند 371
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 371
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 371
پاسخ آيت‌الله العظمي محمدتقي بهجت(ره) 371
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 372
معاينة پزشک از جنس مخالف 373
تبيين موضوع 373
1. نگاه کردن پزشک مرد به بدن زن نامحرم 373
2. نگاه کردن مرد به صورت و دست زن نامحرم و بالعکس 376
ديدگاه فقيهان دربارة اين نوع نگاه 376
ادله جواز نظر مطلقاً (بدون فرق بين نگاه اول و نگاههاي بعدي) 377
دلايل قرآني 377
1. آیة شریفه (وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها) 377
اشكال به دلالت آيه بر جواز نظر 379
ادله روايي جواز نظر 380
ادله حرمت نگاه به صورت مطلق 387
دلايل قرآني 387
1. آية شريفه (قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ) 387
غض در لغت 388
نتيجه‌گيري از معاني لغوي 388
بيان احتمالات در معناي غض بصر 389
نقد احتمالات و تبيين معناي صحيح 389
وجه استدلال به آيه 390
تحقيق 391
2. (وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ...) 392
ادله روايي 392
وجه استدلال به اين دسته از روايات. 394
وجه استدلال 395
جواب 396
وجه استدلال 397
جواب 397
سيره مسلمانان 398
ادله ديدگاه تفصيل 400
دلايل قرآني 400
آية شريفه: (قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ) 400
ادله روايي 401
وجه استدلال 402
فقه روايات تفصيل 403
جواب از روايت 406
نتيجه 406
نتيجه‌گيري كلي و ديدگاه برگزيده 407
حل مشکل 409
پاسخ 410
ب) راه کارهاي شرع مقدس براي مراعات بهتر و صحيح‌تر احکام نگاه 410
3. نگاه به عورت زن و مرد 412
4. لمس بدن زن نامحرم به وسيلة پزشک مرد و بالعکس 413
نتيجه‌گيري 413
5. نگاه و لمس بدن ميت توسط جنس مخالف 414
صورت اضطرار و ضرورت 414
تبيين ضرورت و اضطرار 416
ضميمه: ديدگاه‌هاي مراجع تقليد دربارة معاينه توسط جنس مخالف 419
ديدگاه حضرت امام خميني(قده) دربارة مراجعه زن به پزشك مرد 419
جواز پرستاري زنان براي بيماران مرد 421
جواز معاينه توسط پزشک نامحرم (نگاه و لمس حرام) 422
استفتائات ويژه از آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني درباه مراجعه به پزشك نامحرم 422
استفتائات ويژه از مقام معظم رهبري 429
وظيفه پزشك مرد در مقابل بيماران زن 429
نگاه يا لمس بدن غير همجنس توسط پزشك زن 430
محرميّت پزشك غيرمماثل براي درمان نازائي 431
مراجعه روستائيان به پزشك نامحرم 431
نگاه كردن به داخل شكم بيمار نامحرم 431
ضرورت در لمس و نظر حرام 432
مراجعه مردان به پزشک زن از نظر شرعي 432
مراجعه به دندانپزشك غيرمسلمان 432
تماس بدني وسيع براي نجات شخص سرمازده 432
تنفس دهان به دهان مصدوم نامَحرم 433
جواز يا عدم جواز مراجعه بيمار زن به پزشک مرد 433
نظر آيت‌الله العظمي سيستاني 434
نگاه به آلت تناسلي بيمار 434
نظرات آيت‌الله العظمي شبيري زنجاني 434
استفتائات از آيت‌الله العظمي تبريزي(قده) 434
ديدگاه‌هاي آيت‌الله العظمي صافي دربارة مراجعه به پزشك نامحرم 435
نظرات آيت‌الله بهجت(قده) دربارة معاينه توسط پزشك نامحرم 440
مراجعه زن به پزشك مرد و وظيفة پزشك 440
معاينة بيمار خانمي كه جانش در خطر است 441
مراجعه زن به پزشك مرد 442
مراجعة زن به پزشك مرد با فقدان زن حاذق 442
آمپول زدن توسط نامحرم 442
سؤالات مشترك از مراجع عظام تقليد 442
پاسخ حضرت الله فاضل لنكراني 442
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 443
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 443
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي 443
پاسخ حضرت آيت‌الله بهجت 443
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 443
مراجعه مردان به پزشك زن 443
پاسخ مقام معظم رهبري 443
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 444
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 444
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 444
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 444
پاسخ حضرت آيت‌الله بهجت 444
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 444
رعايت موازين شرعي در آموزش پزشكي 444
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 445
پاسخ مقام معظم رهبري 445
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 445
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 445
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 445
پاسخ حضرت آيت‌الله بهجت 445
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 446
مراجعه بانوان به دندان پزشک مرد 446
پاسخ آيت‌الله فاضل لنکراني 446
پاسخ آيت‌الله سيستاني 446
پاسخ آيت‌الله تبريزي 446
پاسخ آيت‌الله صافي گلپايگاني 446
پاسخ آيت‌الله بهجت 447
حکم مراجعة مرد به پزشک زن 447
پاسخ آيت‌الله بهجت 447
پاسخ آيت‌الله فاضل لنکراني 447
پاسخ آيت‌الله خامنه اي 447
پاسخ آيت‌الله سيستاني 447
پاسخ آيت‌الله تبريزي 448
پاسخ آيت‌الله صافي گلپايگاني 448
يائسگي 449
تبيين موضوع 449
تعريف واژگان 449
سن يائسگي (بررسي ديدگاه‌ها) 450
ديدگاه نخست: نظريه پنجاه سال 451
ديدگاه دوم: نظريه شصت سالگي 451
ديدگاه سوم: تفصيل ميان زنان قرشي و غير قرشي 452
ديدگاه چهارم: نظريه احتياط بين 50 تا 60 سالگي 452
ادله ديدگاه اول 453
صحیحة عبدالرحمن 453
روايت سهل بن زياد 453
ادله نظريه دوم: شصت سال 455
دليل نخست: ادله روايي 455
موثقة عبد الرحمن بن حجاج 455
بررسي و تحقيق 456
دليل دوم: قاعده امكان 458
دليل سوم: اطلاق روايات بيان‌گر صفات خون حيض 459
دليل چهارم: نظريات پزشكي 459
ادله ديدگاه سوم: تفصيل بين زنان قريشي و غير قريشي 460
مرسلة ابن ابي عمير 460
مبناي جبران ضعف سند با شهرت عملي 461
جمع بين روايات بر اساس حجيت آن‌ها 462
ادله ديدگاه چهارم: احتياط زنان قريشي در سن بين 50 تا 60 سالگي 463
نتيجه و نظر برگزيده 464
ضميمه استفتائات و ديدگاه‌هاي مراجع تقليد دربارة يائسگي 465
حضرت امام خميني(قده) 465
نظرات حضرت آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني(قده) 466
ديدگاه حضرت آيت‌الله سيستاني دربارة سن يائسگي 466
نظر حضرت آيت‌الله تبريزي 467
نظر حضرت آيت‌الله وحيد خراساني 467
نظرات حضرت آيت‌الله بهجت 468
يائسگي در سيده و غير سيده 468
تطبيق 50 و 60 سال شمسي با قمري 468
عدول به مراجع ديگر در مسأله يائسگي 468
خون ديدن بعد از پنجاه سال قمري 468
نظرات حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي دربارة يائسگي 469
فهرست منابع 471
فهرست آیات 505
فهرست روایات 507
