درآمدی بر فقه اجتماعی

چکيده

دانش فقه از جمله علوم هنجاری و تجویزی است که به منظور تنظیم رفتارهای فردی و اجتماعی از کتاب، سنت، عقل و اجماع بهره‌مند می‌شود. این دانش که محصول سال‌ها تلاش فقهاست، مراحل و ادوار مختلفی را طی نموده تا در عصر حاضر بدین شکل منظم، مورد استفاده قرار گرفته است.

فقه موجود با توجه به شرایط و عوامل مختلفی از جمله دور بودن فقها از مناصب حکومتی و مرجعیت علمی تا مرجعیت سیاسی فقها در قرون مختلف، بیشتر با رویکرد فردی تنظیم شده و ابواب آن بر این اساس شکل گرفته است. اگر چه مباحث اجتماعی و حکومتی در مباحث فقهی آنها موجود است؛ اما با شکل‌گیری انقلاب اسلامی و نیازهای قرن حاضر و پاسخگو بودن فقه جواهری، ضرورت دارد که این نیازها با رویکردی اجتماعی مورد توجه فقها قرار گیرد و بر این اساس پاسخ‌های مناسب با شرایط اجتماعی و با همان روش اجتهاد جواهری صورت پذیرد.

با توجه به بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و ضرورت نظام‌سازی در عرصه‌های فقه اجتماعی؛ می‌بایست رویکرد اجتماعی به فقه، اصول و مباحث مربوط به تفقه با نگاه اجتماعی بیشتر مورد توجه جامعۀ علمی و حوزوی قرار گیرد تا زمینۀ تمدن نوین اسلامی فراهم گردد.

امروزه برای به چالش کشیدن تمدن غرب و رسیدن به تمدن اسلامی، چاره‌ای جز نظام‌سازی در حوزه‌های فقه اجتماعی نظیر فقه فرهنگ و روابط اجتماعی، فقه مدیریت شهری، شهرسازی و معماری، فقه رسانه و هنر، فقه محیط زیست، فقه حکومتی و ... نداریم و برای رسیدن به این هدف، چاره‌ای جز رویکرد اجتماعی به مباحث وابواب فقهی و تأسیس ابوابی جدید نداریم.با توجه به اینکه یک اثر مستقل و منسجم در زمینه فقه اجتماعی و تأثیر جامعه و زمینه های اجتماعی بر فقه و مباحث مربوطه به آن وجود نداشت، تدوین یک کتاب مستقل لازم به نظر می رسید. از این‌رو با توجه به اینکه تولید ادبیات در زمینه مباحث مربوط به فقه اجتماعی از وظایف جامعۀ علمی و حوزوی به‌شمار می‌رود، این کتاب برای توسعۀ مباحث مربوط به چیستی فقه اجتماعی، بیان مؤلفه‌های تفقه با رویکرد اجتماعی و تعامل فقه وجامعه مباحثی را مورد بررسی قرار داده است.

دیبـاچـه

حمد و ثنای بی‌انتها و شکر و سپاس بی‌نهایت آفریدگار زمین و آسمان را که حیات و وجود هر موجود رشحه‌ای از رشحات بحار وجودش است و اوراق چمن صفحاتی از کتابِ وصفِ جمال و زیبایی‌اش، و صلوات زاکیات و تحیات نامیات بر رسول مهر و رحمت، گشایندۀ درهای بسته و آشكاركنندۀ حق با برهان، محمّد مصطفی(صلي‌الله‌عليه‌وآله) و خاندان پاك و گرامی‌اش.

بی‌گمان، دانش، چراغ راه سعادت، والایی و رفعت آدمی است و افروختن آن نیازمند كاوش‌های پیاپی پژوهشگرانی است كه دل در گرو آگاهی انسان و توانمندسازی وی دارند. بدیهی است این مهم، بدون شناخت ابزارها و مهارت‌های لازم امكان‌پذیر نیست. در كنار این مهارت‌ها و ابزارها، شناخت مسائل، دغدغه‌ها و نیازهای دانشی در دستیابى به اندیشه‌ها و افكار جدید از ضروریات تحقیق و پژوهش است كه گاه، پیش‌بردن مطالعات بدون بهره‌جُستن از آن‌ها دشوار است.

پس از پیروزی شكوهمند انقلاب اسلامی و حاكمیت دین در عرصه‌های اجتماعی، رسالت حوزه‌های علمیه دو چندان شده است؛ چرا كه نظام اسلامی برای تأمین پشتوانه دیدمانی و نظری خود به منظور تصمیم‌گیری و اجرا باید مبانی علمی لازم را در اختیار داشته باشد. تحقق این امر مستلزم پژوهش‌های دقیق، جامع و سامان‌مند در راستای كشف و بازآفرینی آموزه‌های اسلام و نظام‌های اجتماعی آن است و «فقه» ـ به عنوان تجلّی عینی دستورهای شریعت ـ ظرفیت پاسخگویی به نیازهای فردی، اجتماعی و حاکمیتی را داراست. بدین منظور، مرکز فقهی ائمّه اطهار(عليهم‌السلام) که به اهتمام مرجع فقید شیعه، حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی1 در سال 1376 بنیان نهاده شد، تحت هدایت هوشمندانه و مدبّرانه خلف صالح آن فقید، حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمّدجواد فاضل لنکرانی ـ دامت برکاته ـ، رسالت اصلی خود را فراهم آوردن بستر مناسب جهت تولید دانش در عرصه فقه و علوم وابسته به آن و تربیت پژوهشگران توانمندی می‌داند که بتوانند با نگارش آثار علمی روزآمد و کارآمد، به معرّفی اندیشۀ اهل‌بیت عصمت و طهارت(عليهم‌السلام) و دفاع از مرزهای دانش اسلامی بپردازند.

گروه فقه اجتماعی معاونت پژوهش مرکز فقهی ائمّۀ اطهار(عليهم‌السلام) در راستای تولید ادبیات، تأمین زیرساخت‌های متون آموزشی و پژوهشی و سازوکارهای ارتقای دانش فقه اجتماعی، طرح پژوهشی «درآمدی بر فقه اجتماعی» را جذب و به انجام رسانیده است. این پژوهش که به همّت محققان محترم و اساتید گرامی تحت مدیریت پژوهشی جناب حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمّدباقر ربانی ـ مدیر گروه ـ نگاشته شده، پس از تبیین جایگاه دانش فقه در طبقه‌بندی علوم، به روش‌شناسی و بیان چیستی فقه اجتماعی پرداخته است و در نهایت، با طرح موضوعاتی چون: فقه و زمینه‌های اجتماعی، فقه و فهم اجتماعی، بایسته‌های توسعه فقه اجتماعی و... سعی كرده تعامل فقه و جامعه را به تصویر كشد.

اكنون كه به یاری خدای والا، اثر حاضر آمادۀ عرضه به اندیشه‌ورزان و پژوهشگران شده، ضمن دعای خالصانه و خاضعانه برای تعجیل در فرج مولایمان صاحب الاَمر و الزمان مهدی موعود(عج)، سپاس و ستایش به درگاه ایزد منّان و آرزوی علوّ درجات برای مؤسس معظّم، از حمایت‌های ریاست مكرّم و تمامی عزیزانی كه در به ثمر رسیدن این اثر، معاونت پژوهشی را یاری رساندند، به ویژه محقق محترم و مدیر ارجمند مركز حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمدرضا فاضل كاشانی تقدیر و تشكر می‌شود. هم‌چنین از ارزیاب محترم اثر جناب حجت الاسلام و المسلمین آقای دکتر حسن خیری كه با مطالعه و ارائۀ نظرهای سودمند بر اتقان و غنای علمی اثر افزودند، سپاسگزاری می‌شود.

امید آن که تلاش‌های علمی صورت‌گرفته زمینه‌ساز رشد و تعالی جامعه اسلامی و چراغی فراراه جویندگان طریق دانش و معرفت باشد.

سیدجواد حسینی‌خواه
معاون پژوهشی مركز فقهی ائمّۀ اطهار(عليهم‌السلام)
29/11/1399ش
5 رجب المرجب 1442ق

درآمـد

از آنجا که دانش فقه اجتماعی به بررسی مسائل و هنجارهای اجتماعی با رویکرد اجتماعی و تحقق آنها در سطوح مختلف می‌پردازد و با توجه به نیاز جامعۀ علمی به تولید مباحث فقه اجتماعی، گروه فقه اجتماعی مرکز فقهی ائمه اطهار(عليهم‌السلام) بعد از تولید دو اثر مجموعه مصاحبه‌های فقه اجتماعی در سال 1393 و فقه و جامعه در سال 1396، اجرای طرح درآمدی بر فقه اجتماعی را مدّنظر قرار داد تا با تولید ادبیات علمی، زمینۀ بسط فقه اجتماعی را فراهم نماید. این گروه برای طرح مذکور، فصولی را در نظر گرفت و کوشید تا با انجام کاری علمی و گروهی، از اندیشه و قلم اساتید محترم این عرصه استفاده نماید. کتاب پیش رو، محصول این همکاری علمی است که امیدواریم در تعمیق پژوهش‌های مربوط به فقه اجتماعی، مؤثر واقع شود.

در تنظیم فصول این کتاب سعی شده به مباحث مورد نیاز جامعه اسلامی و مؤثر در شکل‌گیری و تولید فقه اجتماعی پرداخته شود، اگرچه معتقدیم که این اثر، خالی از اشکال نیست و امیدواریم گام‌های بعدی محققان، زمینه جبران این کاستی‌ها و پیشرفت دانش فقه اجتماعی را فراهم آورد. با توجه به مشارکت اساتید محترم در تولید محتوای این اثر، برخی از فصول در بخش‌هایی با یک‌دیگر تداخل جزئی پیدا کردند. از این‌رو تلاش شد تا در عین حذف مطالب مشترک، خللی در محتوای علمی فصول ایجاد نشود. تحقیق حاضر از جمله آثاری است که در این عرصه نگارش یافته و امیدواریم گام‌های آینده با همراهی و هم‌فکری محققان و صاحب‌نظران، زمینۀ پیشرفت دانش فقه اجتماعی را در حوزه‌های علمیه فراهم نماید.

در انتها از ریاست معظم مرکز فقهی ائمه اطهار(عليهم‌السلام) حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی (دامت برکاته) که زمینۀ بسط و گسترش مباحث فقه اجتماعی را فراهم ساخته و همواره مشوق و راهنمای ما بوده‌اند، نیز مدیر محترم مرکز فقهی جناب حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ محمدرضا فاضل کاشانی و معاون محترم پژوهشی جناب حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدجواد حسینی‌خواه، نویسندگان محترم فصول حجج اسلام آقایان دکتر قاسم ابراهیمی¬پور، دکتر سعید مقدم، دکتر محمدرضا ضمیری، دکتر حسن غفاری¬فر، محمدصادق ربانی و ارزیاب محترم جناب حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حسن خیری تشکر و قدردانی به عمل می‌آید. امید است این اثر، شروع تحقیقات بزرگی در زمینه فقه اجتماعی توسط فرهیختگان حوزوی باشد و مورد قبول حضرت بقیة‌الله الاعظم(عج) قرار گیرد.

محمدباقر ربانی
مدیر گروه فقه اجتماعی
شهریور 1399

فهرست مطالب