برترين صحابی
برتری امير المؤمنين(عليه‌السلام) بر ديگران در احاديث صحابه و تابعين
چکيده
بسم الله الرحمن الرحيم
برتری و افضلیّت امیرمؤمنان علی(عليه‌السلام) بر سایر صحابه رسول خدا(صلي‌الله‌عليه‌وآله) در احادیث بسیاری نقل شده است. کتاب «افضلیّة امیرالمؤمنین عند الصحابة و التابعین» با تتبّع در منابع اهل سنّت بیش از ششصد حدیث از این نوع احادیث را نقل نموده است. در نوشتار حاضر بیش از یکصد و پنجاه حدیث از آن کتاب انتخاب و ترجمه شده است. از مجموع این احادیث برتری کمالات آن حضرت بر محاسن دیگران جز پیامبر خاتم(صلي‌الله‌عليه‌وآله) استفاده می‌شود.
برخی از پرسش‌هایی که درباره ولایت و وصایت علیّ بن ابیطالب(عليه‌السلام) مطرح می‌شود، ناشی از عدم آگاهی کافی نسبت به جایگاه رفیع آن حضرت در بین تمام ابناء بشر است. از این رو هدف این نگاشته، احیای این عقیده اصیل اسلامی است که علی(عليه‌السلام) در عرصه‌های ایمان، علم و عمل بر سایرین برتر است و صحّت این عقیده از منابع حدیثی همه مذاهب اسلامی قابل پی‌جویی و اثبات است.
روشی که برای دست‌یابی به هدف مذکور استفاده شده نقل مستقیم احادیث است. در این راستا احادیث پنجاه نفر از صحابه و صد نفر از تابعین در پاورقی آورده شده و ترجمه آنها در متن بیان شده است.
در تبیین شخصیّت هریک از این صد و پنجاه نفر، از منابع معتبر اهل سنت همچون آثار ذهبی و مِزّی استفاده شده است. توجّه به طبقه راویان احادیث و جایگاه آنان در علم رجال، میزان اعتبار رجال احادیث را برای خوانندگان آشنا به علم حدیث روشن ساخته است. توضیحاتی که ذیل برخی احادیث از بزرگان و معاریف اهل سنّت بیان شده بر غنای محتوایی کتاب افزوده و اظهار نظر مؤلّف در بعضی مواضع، شناخت حقیقت را سهل‌تر نموده است.
نتایج پژوهش حاضر عبارتند از: یکم. اعتقاد به افضلیّت و اعلمیّت امیر مؤمنان علی(عليه‌السلام) بر سایر صحابه، مختصّ شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت(عليهم‌السلام) نیست زیرا نقل و بیان چنین اعتقاد صحیحی در منابع اهل سنّت نیز به وفور یافت می‌شود.
دوم. عدم اعتقاد برخی از مسلمانان به برتری امیر مؤمنان علی(عليه‌السلام) ناشی از نا آگاهی آنها نسبت به منابع معتبر اسلامی است.
سوم. توجّه نخبگان، فرهیختگان و عموم پیروان مذاهب اسلامی به اعتقاد مذکور، موجب ایجاد رهیافتی جدید در قرابت فکری و عقیدتی بین پیروان مذاهب اسلامی و تقویت روحیّه وحدت بین مسلمانان خواهد شد.
تقریظ حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی(دامت برکاته)
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمدلله ربّ العالمین والصّلاة والسّلام علی سیّدنا و نبیّنا أبی القاسم محمّد و علی آله الطّیّبین الطّاهرین المعصومین و لعنة الله علی أعدائهم أجمعین.
یکی از امور دینی بی‌نياز از استدلال و برهان به دليل شدّت وضوح عبارت است از اینکه مولایمان امیر مؤمنان علی(علیه أفضل صلوات المصلّین) بعد از نبیّ مکرّم اسلام(صلي‌الله‌عليه‌وآله) از جهت علمی، ایمانی و عملی بر تمام بشر و حتّی همه انبیا برتر است. جانشينی آن حضرت با فرمان الهی از پیامبر خاتم(صلي‌الله‌عليه‌وآله)، خود، از محکم‌ترین حجّت‌ها و دلایلِ افضلیّت و برتری ایشان بر دیگران است. از همین‌جا معلوم می‌گردد كه چرا آن حضرت مطابق آیه مباهله، جان و نفس پیامبر گردیده است؛ همان‌طور که اگر به منشأ وجود و خلقت ایشان توجّه کنیم، باید به صراحت اذعان کنیم میان پیامبر اكرم(صلي‌الله‌عليه‌وآله) و امیر مؤمنان(عليه‌السلام) از لحاظ خلقت تفاوتی نیست؛ منشأ آفرینش هر دو يكی است؛ چنان‌که رسول خدا(صلي‌الله‌عليه‌وآله) فرمود: «أنا و علیٌّ مِن نورٍ واحد».[1] بنابراین، جانشین آخرین پیامبر ـ که در پیشگاه الهی شریف‌ترین موجودات و عقل اوّل و نورِ برآمده از جانب خداوند تبارک و تعالی است ـ به طور حتم با پیامبر اعظم(صلي‌الله‌عليه‌وآله) در کمالات روحی، ایمانی و علمی هم‌سنخ است و در نتيجه، جانشین پیامبر(صلي‌الله‌عليه‌وآله) صلاحیّت دارد همچون آن حضرت شهر علم و شایسته همراهی با قرآن و حق باشد: «علیٌّ مع الحقّ و الحقُّ مع علیّ»[2] و «علیٌّ مع القرآن و القرآنُ مع علیٍّ»[3].
پژوهشگر ان قرآنی به‌خوبی واقفند که آیات فراوان نازل شده در شأن علی(عليه‌السلام)، هیچ شکّ و تردیدی در افضلیّت و برتری ایشان بر مردم و بلکه بر تمام انبیا غیر از پیامبر خاتم(صلي‌الله‌عليه‌وآله) باقی نمی‌گذارد؛ زیرا «عِلْمُ الْكِتَابِ»[4] تنها نزد علی و فرزندان معصوم آن حضرت(عليهم‌السلام) است كه از علم تمام کتاب‌های آسمانی، به‌ویژه قرآن کریم برخوردارند. امیر مؤمنان علی(عليه‌السلام) به تمام آیات قرآن با همه ابعاد وسیعی که دارد احاطه دارد و از شأن نزول، خصوصیّات و قیدهای آیات و همه آنچه فهم آیات شريف قرآن بدان وابسته است، به‌خوبی آگاه است. آن حضرت شخصیّتی است که پیامبر اسلام(صلي‌الله‌عليه‌وآله) تمام آیات را بر وی قرائت کرد و ظاهر و باطن آنها را بیان نمود و هزار باب علم بر وی گشود که از هر بابی نيز هزار باب گشوده می‌شود. به‌همین سبب، آن حضرت صاحب کتابی است به‌نام «مصحف علی» كه خود گويا و دليل آن است كه امير مؤمنان(عليه‌السلام) تنها کسی است که شایسته و لایق منصب جانشينی است و دیگران صلاحیّت این منصب مهم را ندارند.
از ديگر سو، خطبه‌ها و سخنان آن حضرت در «نهج البلاغة» نيز از ادلّه واضح و روشن بر افضلیت و برتری ایشان بر ديگران است. بی‌شك جایگاه «نهج البلاغة» پس از جایگاه قرآن کریم است و این کتاب حاکی از وسعت دانش، ژرفای عقل، شدّت ایمان، قوّت یقین و صفای روح امیر مؤمنان علی(عليه‌السلام) است كه ما ظرفیّت رسیدن به ساحل دریاهای مناقب و فضائل او را نداریم، همان‌طور که از توان لازم برای ورود به عمق این دریاها و کشف گوهرهای آن برخوردار نیستیم. با اين وجود، وظیفه محقّقان و دانشوران است که به اندازه توان از این گنج‌ها نقاب بردارند.
کتاب «أفضلیّة أمیرالمؤمنین عند الصّحابة و التّابعین» ـ برتری امير مؤمنان علی(عليه‌السلام) بر ديگران در احاديث صحابه و تابعين ـ حاصل تلاش‌ها و سرانگشتان دانشمند محقّق حاج شیخ محمّد جعفر طبسی ـ دامت برکاته ـ است که کوشیده پرده از چهره حقیقت بردارد و تمامی ادلّه افضلیّت را به‌صورت شایسته ذكر كرده و بحمدالله به نحو عالی در این کار موفّق بوده‌اند. از ایشان به خاطر این عمل صالح و ارزشمند سپاسگزاریم. همچنین از مدیر مرکز فقهی ائمّه اطهار(عليهم‌السلام) حجت الاسلام و المسلمین شیخ محمّدرضا فاضل کاشانی ـ دامت برکاته ـ و معاون پژوهشی مركز حجت الاسلام و المسلمين دكتر سيّدجواد حسينی‌خواه ـ دامت بركاته ـ و سایر عزيزان در این مرکز که توسّط مرجع عالی‌قدر و ولایت‌مدار حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(رضوان الله تعالی علیه) بنیان نهاده شده است تشکر می‌کنیم. آن مرجع بزرگ در شمار کسانی بود که با تمام توان و به‌جدّ از ولایت امیر مؤمنان علی ـ علیه أفضل الصلاة و السلام ـ حمایت می‌کرد و عمر خویش را در راه علم، فقه، تقوا، سیاست و احیای امر ائمّه به‌ويژه احیای عزای حضرت زهرا(علیها السلام) صرف نمود. از خداوند متعال درخواست می‌کنیم حشر ایشان را با علی و فاطمه و حسن و حسین(عليهم‌السلام) مقرّر فرماید.
محمدجواد فاضل لنکرانی
قم؛ مرکز فقهی ائمّه اطهار(عليهم‌السلام)
مقدمه مترجم
بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم
«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَبْلُغُ مِدْحَتَهُ الْقَائِلُونَ وَلَا يُحْصِي نَعْمَاءَهُ الْعَادُّونَ وَلَا يُؤَدِّي حَقَّهُ الْمُجْتَهِدُونَ»[5].
سلام و تحیّات بی‌پایان الهی بر حضرت محمّد مصطفی و درود بی‌انتها بر اهل بیت ایشان باد؛ همان‌ها که خداوند اراده نموده از هرگونه آلودگی و خطا و اشتباه مبرّا باشند و از هر جهت به پاکی و طهارت متّصف گردند.
یک مسئله مهم در اعتقادات اسلامی، برتری و افضلیّت امیرمؤمنان علی(عليه‌السلام) بر سایر صحابه رسول خدا(صلي‌الله‌عليه‌وآله) و بلکه بر تمام بشر جز پیامبر خاتم(صلي‌الله‌عليه‌وآله) است. برتری آن حضرت بر دیگران مطلبی نیست که فقط مورد تأکید یک مذهب خاص باشد؛ زیرا این موضوع هم در قرآن کریم آمده و هم در احادیث بسیاری نقل شده است. این‌گونه احادیث نه تنها در منابع شیعه ذکر شده بلکه به وفور و به صراحت در منابع معتبر اهل سنّت نیز نقل شده و مورد تأکید بزرگان آنها قرار گرفته است. به عنوان نمونه به یک آیه از قرآن کریم اشاره می‌کنیم و خوانندگان را برای آشنایی با احادیث به متن کتاب ارجاع می‌دهیم.
«فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ»؛[6] هر گاه بعد از علم و دانشى كه (درباره مسيح) به تو رسيده، (باز) كسانى با تو به محاجّه و ستيز برخيزند، به آنها بگو: بياييد ما فرزندان خود را دعوت كنيم، شما هم فرزندان خود را؛ ما زنان خويش را دعوت نماييم، شما هم زنان خود را؛ ما از نفوس خود دعوت كنيم، شما هم از نفوس خود؛ آن گاه مباهله كنيم؛ و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.
بدون تردید منظور از «أَنْفُسَنَا» در این آیه شریفه، امیر مؤمنان امام علی(عليه‌السلام) است همان طور که این مطلب در آثار بزرگان اهل سنّت نیز آمده و در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
ـ حاکم نیشابوری شافعی مذهب (متوفّای 405ق) می‌نویسد: ابوصالح از ابن عبّاس نقل کرده که آیه «فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ» بر رسول خدا(صلي‌الله‌عليه‌وآله) نازل گردید در حالی که علی(عليه‌السلام) نفس ایشان بود.[7]
ـ ـ گنجی شافعی مذهب (متوفّای 658ق) می‌نویسد: این آیه دلالت دارد که نفس علی(عليه‌السلام) نفس پیامبر(صلي‌الله‌عليه‌وآله) است.[8]
ـ ـ ابن طلحه شافعی مذهب (متوفّای 652ق) می‌نویسد: منظور از «أَنْفُسَنَا» علی(عليه‌السلام) است و غیرممکن است که نفس علی(عليه‌السلام) همان نفس پیامبر(صلي‌الله‌عليه‌وآله) باشد. بنابراین معنای آیه تساوی این دو نفس است و این اقتضا می‌کند که هر یک از این دو نفس دارای جنس صفاتی باشد که نفس دیگر آنها را دارد چرا که در غیر این صورت تساوی حاصل نمی‌شود. با این حساب به عنوان نتیجه باید گفت: نفس علی(عليه‌السلام) همه صفات و کمالات نفس نبوی جز نبوّت را دارا است.[9]
از آنجا که نبیّ مکرّم اسلام نسبت به تمام انبیا و مخلوقین اعلم و افضل است، صدق« أَنْفُسَنَا» مستلزم این است که علی(عليه‌السلام) نیز در بین همه انسانها افضل و اعلم باشد.
در سال 1397 شمسی کتابی به نام أفضلیّة أمیرالمؤمنین(عليه‌السلام) عند الصّحابة والتّابعین اثر استاد محقّق شیخ محمّدجعفر طبسی فرزند مرحوم آیت‌الله حاج شیخ محمّدرضا طبسی به زیور طبع آراسته و به مجامع علمی عرضه گردید. آن کتاب ارزشمند، قریب به ششصد حدیث را از صحابه، تابعین و دیگران نقل نموده که وجه اشتراک تمامی احادیث، بیان برتری و افضلیت امیرمؤمنان علی(عليه‌السلام) بر دیگران است. آنچه آن کتاب را از سایر آثار مشابه متمایز ساخته، نقل همه احادیث از منابع اهل سنّت و از طریق راویانی است که مورد اعتماد بزرگان اهل سنّت هستند. اثری که پیش روی شماست، ترجمه و تلخیص آن کتاب گرانمایه است.
در این کتاب یکصد و پنجاه نفر از راویان احادیثِ افضلیّت و برتری امیرمؤمنان علی(عليه‌السلام) مطرح شده‌اند. پنجاه نفر آنها از صحابه رسول خدا(صلي‌الله‌عليه‌وآله) و صد نفر از تابعین هستند. از این رو کتاب به دو بخش اصلی «احادیث صحابه» و «احادیث تابعین» تقسیم شده است. در هر دو بخش درباره هر یک از راویان، مطالبی در سه جزء طرّاحی شده که به ترتیب عبارتند از:
جزء اول: شخصیّت و جایگاه راوی از جهت میزان وثاقت و اعتبار او نزد اهل سنّت در این جزء بیان شده است. در این راستا به طور عمده از آثار دو تن از بزرگان اهل سنّت یعنی «ذهبی» و «مِزّی» استفاده شده، علاوه بر اینکه از دیدگاه سایر عالمان در علم «حدیث شناسی» و «جرح و تعدیل» غفلت نشده است.
جزء دوم: طبقه راوی همراه با ذکر اسامی کسانی که راوی از آنها نقلِ حدیث کرده و اسامی کسانی که حدیث یا احادیثی را از آن راوی نقل کرده‌اند، در این جزء بیان شده است. این جزء نیز میزان اعتبار راوی را به نوعی دیگر برای آشنایان به علوم حدیث مشخّص می‌سازد.
جزء سوم: بیان حدیث آن راوی درباره برتری و افضلیّت امیرمؤمنان علی(عليه‌السلام) در این جزء صورت گرفته است. از آنجا که در سند هر حدیث چند راوی وجود دارد، طبیعی است که برخی احادیث در کتاب تکرار شده باشد. با وجود این، سعی شده که تکرار یک حدیث به کمترین حد برسد.
به طور کلّی پژوهش با نیّت خالصانه در ابعاد گوناگونی که برای احیای امر اهل‌بیت پیامبر(صلي‌الله‌عليه‌وآله) متصوّر است، توفیقی الهی، مایه عزّت و منشأ برخورداری از رحمت پروردگار است و اهمیت آن در عرصه‌های مختلف فردی و اجتماعی قابل بررسی و ارزیابی است. با وجود این، برای رعایت اختصار تنها یکی از وجوه اهمیت تحقیق حاضر، به این صورت قابل توضیح است:
تتبّع در منابع حدیثی اهل سنّت، هر محقّق با انصافی را به این مسئله رهنمون می‌شود که عقیده برتری و افضلیّت امیرمؤمنان علی(عليه‌السلام) منحصر به اعتقادات شیعه نیست بلکه از حقایق اسلامی است که در احادیث صحابه و تابعین به روشنی بیان شده و از دیرباز مورد توجّه بزرگان مذاهب اسلامی قرار گرفته است. توجّه نخبگان، فرهیختگان و عموم پیروان مذاهب اسلامی به این مهم، رهیافتی جدید در قرابت فکری و عقیدتی است که موجب تزاید وحدت بین مسلمانان خواهد شد.
یکی از معضلاتی که مذاهب اسلامی با آن مواجه هستند، ظهور گرایش‌ها و اعتقادات بدعت‌آمیز در برخی جوامع اسلامی است. گرایش‌هایی نوظهور و بدعت‌هایی عقیدتی که مخالفت برخی از آنها با تمام مذاهب اسلامی بر کسی پوشیده نیست. انعکاس اجتماعی و سیاسی این معضل، شکل گیری گروه‌های تکفیری و تروریستی نظیر داعش و سوء استفاده قدرت‌های استعماری از آنها است. بی‌تردید یکی از شیوه‌های مقابله با این نوع انحرافات، مبارزه فکری و فرهنگی با این نوع گرایش‌ها است. در این میان، تولید و نشر آثاری معتبر و مستند که همگان را به اعتقادات اصیل اسلامی ارجاع دهد و مسلمانان را در برابر آثار انحرافیِ افرادی همچون ابن تیمیه مسلّح نماید، ضروری است. در این راستا، کتاب حاضر کوشیده است عقیده‌ای مطابق با واقع و مستند به قرآن را از منابع مهم اهل سنّت استخراج نموده و در اختیار پیروان تمام مذاهب اسلامی قرار دهد.
تشکر و قدردانی
از ریاست محترم مرکز فقهی ائمّه اطهار(عليهم‌السلام) حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمّدجواد فاضل لنکرانی دامت برکاته و مدیر محترم آن مجموعه جناب حجّت الاسلام والمسلمین فاضل کاشانی به خاطر اهتمام به نشر آثار فاخر در حوزه دین و فضائل اهل بیت(عليهم‌السلام) سپاسگزاری نموده و درود و صلوات خویش را به روح بلند بنیان‌گذار آن مرکز حضرت آیت‌الله العظمی شیخ محمّد فاضل لنکرانی رضوان الله تعالی علیه نثار می‌نمایم.
لازم است از مؤلّف کتاب، محقّق دانشور شیخ محمّدجعفر طبسی سپاسگزاری نمایم. ایشان با دقّت نظر خاصّ خود بر این اثر نظارت داشته و مترجم را از رهنمودها و نکته‌سنجی‌های خویش بهره‌مند ساختند. همچنین از معاون محترم پژوهشی حجّت‌الاسلام و المسلمین دکتر سید جواد حسینی‌خواه که همکاری و هماهنگی لازم برای نشر این اثر را به نحوی شایسته به سامان رساندند، سپاسگزارم.
در اینجا فرصت را مغتنم شمرده و از اساتید خویش در زمینه زبان و ادبیّات عربی حجج اسلام و المسلمین مجید جعفری و حسین ثقفی تشکر و قدردانی نموده، دوام عمر و برکات و توفیقات ایشان را از درگاه حضرت حق خواستارم.
سلمان بهجتی اردکانی
قم ـ مرکز فقهی ائمّه اطهار(عليهم‌السلام)
25 اردیبهشت 1400 ش
--------------------------------------------------
[1]. شیخ صدوق، الخصال، ج1، ص 31.
[2]. خزاز قمی رازی، کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمّة الإثنی عشر، ص 20.
[3]. شیخ مفید، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، ص 418.
[4]. رعد/ 43: «وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ»: آنها كه كافر شدند مى‌گويند: «تو پيامبر نيستى!» بگو: «كافى است كه خداوند، و كسى كه علم كتاب (آگاهى به قرآن) نزد اوست، ميان من و شما گواه باشد».
[5]. سیّد رضی، نهج البلاغة، خطبه اول.
[6]. آل عمران/ 61.
[7]. حاکم نیشابوری، معرفة علوم الحدیث، ص 50.
[8]. گنجی شافعی، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابیطالب، ص 228.
[9]. ابن طلحة، مطالب السّؤول فی مناقب آل الرّسول(صلي‌الله‌عليه‌وآله)، ص 105.
فهرست مطالب
| تقریظ حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی(دام‌ظلّه) | 17 |
| مقدمه مترجم | 21 |
احادیث صحابه / 27 | |
| (1)حسن بن علی(علیه السلام) | 29 |
| (2) ابوبکر بن ابی‌قحافه | 32 |
| (3) ابو ایوب انصاری | 34 |
| (4) ابو برزه اسلمی | 36 |
| (5) ابو حمراء؛ هلال بن حارث | 38 |
| (6) ابو زید باهلی | 39 |
| (7) ابو سعید خُدری | 41 |
| (8) اسعد بن زراره | 42 |
| (9) اسماء بنت عُمَیس | 43 |
| (10) امّ ایمن | 46 |
| (11) امّ سلمه | 48 |
| (12) انس بن مالک | 50 |
| (13) عبدالله بن عمر عدوی | 55 |
| (14) عمر بن خطاب | 56 |
| (15) معاویة بن ابی سفیان | 58 |
| (16) ابوذر غِفاری | 61 |
| (17) ابو رافع | 65 |
| (18) ابو لیلی انصاری | 66 |
| (19) ابوهُریره | 67 |
| (20) بَراء بن عازِب | 68 |
| (21) بُرَیدَة بن حُصَیب | 71 |
| (22) جابر بن سَمُره | 75 |
| (23) جابر بن عبدالله انصاری | 76 |
| (24) جریر بن عبدالله بَجَلّی | 78 |
| (25) حبشی بن جُناده | 80 |
| (26) حُذَیفة بن اُسَید | 81 |
| (27) حُذَیفة بن یَمان | 85 |
| (28) خَبّاب بن اَرت | 87 |
| (29) زید بن ارقم | 88 |
| (30) زید بن حارثه | 90 |
| (31) سعد بن ابی وقّاص | 91 |
| (32) سفینه | 95 |
| (33) سلمان فارسی | 96 |
| (34) سلمة بن اَکْوَع | 98 |
| (35) سهل بن سعد ساعدی | 99 |
| (36) سعید بن زید عدوی | 101 |
| (37) عایشه دختر ابوبکر | 102 |
| (38) عامر بن واثله | 104 |
| (39) عبدالله بن عباس | 106 |
| (40) عبدالله بن مسعود | 109 |
| (41) عمار بن یاسر | 112 |
| (42) صدی بن عجلان | 114 |
| (43) لیلا غفاری | 116 |
| (44) معاذ بن جبل خزرجی | 117 |
| (45) معقل بن یسار بصری | 119 |
| (46) معاویة بن حیده | 120 |
| (47) نُسَیبة بن کعب | 121 |
| (48) نعمان بن بشیر | 121 |
| (49) هانی بن یزید | 122 |
| (50) یعلی بن مُرّه ثقفی | 122 |
احادیث تابعین / 125 | |
| (51) ابان بن تغلب | 127 |
| (52) احمد بن فرات رازی | 132 |
| (53) احمد بن مقدام بصری | 133 |
| (54) اَبو سلمة بن عبدالرحمان | 134 |
| (55) اسباط بن محمد کوفی | 136 |
| (56) اَصبغ بن نُباته | 137 |
| (57) ابو صادق ازدی کوفی | 139 |
| (58) بکر بن عمرو ابو صدیق ناجی | 140 |
| (59) ثور بن یزید | 142 |
| (60) جابر بن یزید جعفی | 142 |
| (61) جعفر بن زیاد احمر | 144 |
| (62) جعفر بن سلیمان بصری | 145 |
| (63) حبّة بن جُوَین کوفی | 146 |
| (64) حسن بن حمّاد حضرمی بغدادی | 147 |
| (65) حسین بن واقد | 148 |
| (66) حفص بن میسره | 149 |
| (67) حکم بن عُتَیبه | 151 |
| (68) حکیم بن معاویه بصری | 153 |
| (69) حمران بن اعین کوفی | 153 |
| (70) حنش بن معتمر کوفی | 154 |
| (71) حمّاد بن سلمه | 156 |
| (72) حیوة بن شُرَیح | 158 |
| (73) خالد بن حارث بصری | 159 |
| (74) رجاء بن سعدی | 160 |
| (75) زُبَید بن حارث نخعیّ | 161 |
| (76) زرّ بن حُبَیش | 162 |
| (77) حسّان بن ابراهیم کرمانی | 163 |
| (78) حبیب بن اَبی ثابت | 164 |
| (79) حسن بن ابی الحسن بصری | 166 |
| (80) حیّ بن عبدالله معافری | 168 |
| (81) سعید بن جُبَیر | 169 |
| (82) خُصَیف بن عبدالرّحمان حرانیّ | 171 |
| (83) سالم بن ابی جَعد | 172 |
| (84) سعید بن فیروز | 173 |
| (85) سلمة بن کُهَیل | 174 |
| (86) سماک بن حرب | 176 |
| (87) سهیل بن ابی صالح | 178 |
| (88) شریک بن عبدالله نخعی | 180 |
| (89) شقیق بن سلمه | 184 |
| (90) شهر بن حوشب | 185 |
| (91) ضحّاک بن مزاحم | 186 |
| (92) طاووس بن کیسان | 188 |
| (93) ظالم بن عمرو دئلی | 190 |
| (94) عامر بن شراحیل شعبی | 191 |
| (95) عبّاد بن عبدالله اسدی | 192 |
| (96) عبایة بن ربعی | 193 |
| (97) عبدالله بن حارث | 195 |
| (98) عبدالله بن زید بن عمرو بصری | 196 |
| (99) عبدالله بن شُبرُمه | 197 |
| (100) عبدالله بن شدّاد مدنی | 198 |
| (101) عبدالله بن عثمان بن خُثَیم مکّی | 199 |
| (102) عبدالله بن مبارک | 201 |
| (103) عبدالله بن محمد بن عقیل | 203 |
| (104) عبدالله بن نجی | 204 |
| (105) عبدالله بن نُمَیر | 205 |
| (106) عبد خیر بن یزید کوفی | 206 |
| (107) عروة بن زبیر | 207 |
| (108) عطاء بن ابی رباح | 208 |
| (109) عطیّة بن سعد عوفی | 209 |
| (110) عکرمه | 211 |
| (111) علقمة بن قیس | 212 |
| (112) علی بن بذیمه | 215 |
| (113) علی بن مُسهِر | 216 |
| (114) علی بن هاشم کوفی | 217 |
| (115) عمّار بن معاویة بن دُهنی | 218 |
| (116) عُمارة بن جوین | 220 |
| (117) عمر بن عبدالعزیز | 222 |
| (118) عمرو بن میمون | 223 |
| (119) عمرو بن هیثم بصری | 225 |
| (120) عُمَیر بن سعید کوفی | 226 |
| (121) عوف بن ابی جمیله | 227 |
| (122) فضل بن موسی | 229 |
| (123) فطر بن خلیفه | 230 |
| (124) قیس بن ربیع | 232 |
| (125) محمد بن مسلم بن تدرس | 234 |
| (126) محمد بن سلمه | 235 |
| (127) محمد بن فُضَیل | 238 |
| (128) محمد بن کعب قُرَضی | 240 |
| (129) محمد بن منکدر | 242 |
| (130) مسروق بن اجدع | 243 |
| (131) مِسعَر بن کِدام | 244 |
| (132) مطرف بن عبدالله عامری | 245 |
| (133) مطرّف بن طریف کوفی | 247 |
| (134) مطّلب بن عبدالله مدنی | 248 |
| (135) معاذه بنت عبدالله عدویه | 249 |
| (136) نُجیّ حضرمی کوفی | 251 |
| (137) هاشم بن برید کوفی | 251 |
| (138) هشیم بن بشیر | 253 |
| (139) همام بن نافع | 254 |
| (140) هیثم بن حبیب صیرفی | 256 |
| (141) یحیی بن سلمه حضرمیّ | 258 |
| (142) یحیی بن عقیل | 258 |
| (143) یزید بن حمید ضُبّعی | 260 |
| (144) یزید بن رومان اسدی | 261 |
| (145) یونس بن بُکَیر | 262 |
| (146) یونس بن عبید بصری | 263 |
| (147) ابراهیم بن عبدالله کوفی | 264 |
| (148) احمد بن حرب طائفی | 264 |
| (149) احمد بن عثمان اودی | 266 |
| (150) احمد بن مقدام | 267 |
| جمع بندی و نتیجه گیری مترجم | 269 |
| فهرست آیات | 271 |
| فهرست اماکن | 277 |
| فهرست منابع | 281 |
