اصول صدر
ترجمه، شرح و تحقيق کتاب بحوث في علم الاصول
جلد سوم
مقدّمه جلد سوم (مترجم)
در كتاب حاضر، مباحث لفظى به دو بخش تحليلى و لغوى تقسيم شدهاند. در جلد اوّل، به مباحث لفظى تحليلى ـ كه درباره معانى حروف و هيئتها بودند ـ پرداخته شد و از گفتارهاى لفظى لغوى نيز بحث مشتق بررسى گرديد. اكنون در اين جلد، بحث ديگرى از بحثهاى لفظى لغوى بررسى مىگردد.
گفتنى است در اين جلد، مقرّر محترم، آية الله سيّد محمود هاشمى شاهرودى ـ حفظه الله ـ در برخى از موارد، حاشيههايى بر بيان شهيد صدر(قدس سرّه) دارند كه با توجّه به ذكر آنها در كتاب الأضواء و الآراء و تقريرات درس خارج ايشان، از ترجمه آنها مگر در برخى از موارد خاص، خوددارى كردهام.
حسن مهدوى
مرداد ماه 1393
مقدّمه جلد سوم (مقرّر)
الحمد لله ربّ العالمين و الصلاة و السلام على قائد البشريّة الصالحة محمّد و على آله الميامين.
اين، بخش دوم از مباحث علم اصول است كه سرور و مولاى بزرگ ما، شهيد اسلام، آية الله العظمى سيّد صدر(قدس سرّه) آنها را تدريس نموده و در بردارنده بحثهاى اوامر ـ كه بخشى از مباحث دليل لفظى به شمار مىروند ـ است.
خداوند سبحان، توفيق نشر اين مباحث را هنگامى به ما عنايت كرد كه استاد بزرگ ما و عمود سرفراز علم و هدايت و كسى كه با از دست دادن او ثلمهاى در دين و علم وارد شد و تأثير شهادتش در قلب امام عصر(عج) بسيار بزرگ و شديد بود، به شهادت رسيده و از دست رفته بود.
من هنگام نوشتن اين مباحث، گاهى نكاتى را كه به ذهن قاصرم مىرسيد، يادداشت مىكردم تا در فرصت مناسب درباره آنها از جناب استاد نظرخواهى كنم، چنانكه در مباحث جلد اوّل و مباحث تعارض ادلّه اين كار را انجام دادم؛ ولى اراده خداوند سبحان، اينگونه شد كه ما از وجود شريف او محروم شويم و گرفتار مصيبت عظماى او گرديم كه از خداوند مسئلت مىكنيم به ما و همه مؤمنان توانايى تحمّل و صبر بر آن را عنايت كند. از اين رو، تصميم گرفتم خودم آن نكات را پيرايش و آنها را در حاشيه ذكر كنم؛ شايد كه پژوهشگران بتوانند از آنها استفاده كنند. توفيق من، تنها از خداوند است. بر او توكّل مىكنم و به او پناه مىبرم.
سيّد محمود هاشمى
25 ذو القعده 1405 هجرى
قم مقدّس
فهرست مطالب
بخش پنجم: گفتارهای مربوط به نواهی | 5 |
فصل اوّل: دلالتهاى صيغه نهى | 7 |
گفتار اوّل: مدلول صيغه نهى | 9 |
ديدگاه اوّل | 9 |
ديدگاه دوم | 12 |
ديدگاه سوم (ديدگاه برگزيده) | 13 |
گفتار دوم: دلالت نهى بر استغراق | 17 |
ديدگاه سيّد استاد | 18 |
نقد ديدگاه استاد | 20 |
ديدگاه برگزيده | 21 |
گفتار سوم: تفاوت امر و نهى | 25 |
تفاوت ميان امتثال امر و امتثال نهى | 26 |
گفتار چهارم: تنبيهات | 29 |
تنبيه اوّل: ثبوت ويژگیهاى نهى طبق همه معانى | 29 |
تنبيه دوم: نهى از جامع انتزاعى | 30 |
فصل دوم: اجتماع امر و نهى | 31 |
گفتار اوّل: بررسى جواز يا امتناع اجتماع امر و نهى در عنوان واحد | 33 |
مطلب اوّل: تبيين محلّ نزاع | 33 |
مطلب دوم: انواع تغاير ميان دو عنوان | 34 |
مطلب سوم: علت استحاله اجتماع امر و نهى در عنوان واحد | 35 |
بررسى بيانهاى سهگانه هنگام تغاير عنوان | 37 |
بررسى نخستين قسم تغاير | 37 |
تعلّق حبّ استقلالى و بغض ضمنى به يك شىء | 38 |
بررسى دومين قسم تغاير | 44 |
جريان ادلّه امتناع در قسم دوم | 53 |
سه ملاك براى جواز اجتماع | 55 |
شرايط جواز اجتماع بر اساس ملاك دوم | 57 |
بحث صغروى در مورد ملاك سوم | 59 |
گفتار دوم: تطبيق معروف اجتماع امر و نهى | 69 |
گفتار سوم: تنبيهـات | 75 |
تنبيه اوّل: اصولى بودن مسئله اجتماع | 75 |
تنبيه دوم: شمول بحث نسبت به امكان و امتناع عقلى و عرفى | 78 |
تنبيه سوم: تفاوت ميان مسئله اجتماع با مسئله نهى از عبادت | 79 |
تنبيه چهارم: رابطه مسئله اجتماع با مسئله تعلّق امر به طبايع | 84 |
تنبيه پنجم: آيا محلّ اجتماع بايد داراى ملاك باشد؟ | 88 |
جهت اوّل: اصل شرطيّت ملاك | 88 |
جهت دوم: اثبات فعليّت هر دو ملاك در مورد اجتماع | 92 |
جهت سوم: تفاوت تزاحم ملاكى با تزاحم امتثالى | 97 |
تنبيه ششم: تصحيح نماز در مغصوب | 103 |
تنبيه هفتم: تقديم دليل نهى بر دليل امر بنا بر امتناع | 115 |
تنبيه هشتم: كراهت در عبادات | 118 |
يك. عبادت مكروهى كه بدل دارد | 119 |
دو. عبادت مكروهى كه بدل ندارد | 123 |
تنبيه نهم: سقوط حرمت با قطع نظر از امر | 126 |
مقام اوّل: نماز اضطرارى در شىء غصبى بدون سوء اختيار | 126 |
بررسى كبراى سقوط تكليف هنگام اضطرار | 126 |
بررسى صغراى سقوط تكليف هنگام اضطرار | 131 |
مقام دوم: نماز اضطرارى در شىء غصبى با سوء اختيار | 133 |
تنبيه دهم: اختلاف مأمورٌبه با منهىٌ عنه در اضافه | 149 |
فصل سوم: آيا نهى از شىء، مقتضى فساد است؟ | 153 |
گفتار اوّل: نهى از عبادت | 155 |
اقسام نهى تحريمى و نوع اقتضاى آنه | 156 |
برهانهاى موجود براى اثبات اقتض | 158 |
تنبيه اوّل | 170 |
تنبيه دوم | 172 |
تنبيه سوم | 174 |
تنبيه چهارم | 175 |
گفتار دوم: نهى از معاملات | 177 |
مطلب اوّل: مقتضاى قاعده در اين مسئله | 177 |
مطلب دوم: ثبوت دليل شرعى بر اثبات بطلان | 186 |
بخش ششم: گفتارهاى مربوط به مفاهيم | 195 |
فصل اوّل: تعريف مفهوم | 197 |
فصل دوم: ضابطه دلالت بر مفهوم | 203 |
فصل سوم: مفهوم شرط | 213 |
گفتار اوّل: مفاد جمله شرطيّه | 217 |
مطلب اوّل: مفاد ادات شرط | 217 |
مطلب دوم: دلالت ادات شرط بر ربط ميان دو مدلول تصوّرى نه تصديقى | 222 |
مطلب سوم: مدلول تصوّرىِ هيئت جزا معلّق است يا مدلول تصوّرى مادّه جزا؟ | 229 |
گفتار دوم: بررسى ركن اوّل ضابطه مفهوم | 233 |
ديدگاه برگزيده | 242 |
تنبيه اوّل: بررسى جملات شرطيّهاى كه محقّق موضوعاند | 250 |
تنبيه دوم: دلالت مفهوم بر نفى «مطلق الوجوب» | 253 |
تنبيه سوم: دلالت مفهوم بر عموميّت انتفا يا انتفاى عموم؟ | 257 |
تنبيه چهارم: گستره مفهوم، هنگام وحدت شرط و تعدّد جز | 260 |
تنبيه پنجم: تقييد امر در قالب غير شرطى | 262 |
تنبيه ششم: موضوع قرار گرفتن ادات شرط | 264 |
تنبيه هفتم: تعدّد شرط و وحدت جزا در دو جمله شرطيّه | 265 |
تنبيه هشتم: تداخل اسباب و مسبّبات، هنگام وحدت جزا و تعدّد شرط | 276 |
مسئله اوّل: تداخل اسباب | 281 |
مسئله دوم: تداخل مسبّبات (مرحله امتثال) | 284 |
فصل چهارم: ساير مفاهيم | 287 |
گفتار اوّل: مفهوم وصف | 289 |
مفهومگيرى بر اساس مدلول تصوّرى | 291 |
مفهومگيرى بر اساس مدلول تصديقى | 293 |
ديدگاه محقّق عراقى | 296 |
ديدگاه محقّق نائينى | 304 |
ديدگاه محقّق اصفهانى | 305 |
گفتار دوم: مفهوم غايت | 309 |
گفتار سوم: مفهوم استثن | 313 |
گفتار چهارم: مفهوم حصر | 317 |
بخش هفتم: گفتارهاى مربوط به عام و خاص | 319 |
فصل اوّل: عـام | 321 |
گفتار اوّل: مفهوم عموم | 323 |
مطلب اوّل: انواع استيعاب | 323 |
مطلب دوم: مراد از استيعاب مفهوم | 324 |
مطلب سوم: اقسام عموم | 327 |
مطلب چهارم: اسمهاى عدد | 330 |
مطلب پنجم: دخول واژه «كلّ» بر نكره و معرفه | 331 |
گفتار دوم: ادات عموم | 335 |
مطلب اوّل: اسمهاى عموم | 335 |
سخن سيّد استاد در نقد ديدگاه اوّل | 336 |
سخن محقّق اصفهانى در نقد ديدگاه اوّل | 338 |
سخن دوم سيّد استاد در نقد ديدگاه اوّل | 339 |
سخن برگزيده در نقد ديدگاه اوّل | 340 |
دليل ديدگاه اوّل | 345 |
ابطال دليل ديدگاه اوّل | 346 |
مدلول واژه «كلّ»، استغراقيّت است يا مجموعيت؟ | 351 |
مطلب دوم: جمع مُحلّى به لام | 353 |
مسئله اوّل: تصوير دلالت جمع محلّى به لام بر عموم در مقام ثبوت | 353 |
مسئله دوم: دلالت جمع محلّى به لام بر عموم در مقام اثبات | 357 |
1. مناقشه سيّد استاد در ديدگاه اوّل | 362 |
2. مناقشه صاحب كفايه در ديدگاه دوم | 363 |
3. مناقشه در اصل دلالت جمع محلّى به لام | 364 |
مسئله سوم: عمومى كه از جمع محلّى به لام استفاده میشود | 379 |
مطلب سوم: نكره در سياق نفى يا نهى | 380 |
فصل دوم: تخصـيص | 383 |
گفتار اوّل: حجّيت عام در غير مورد تخصيص | 385 |
مطلب اوّل: چگونه عام میتواند در افراد باقیمانده حجّت باشد؟ | 387 |
روش اوّل: بازگرداندن تخصيص به تخصّص | 387 |
روش دوم: استفاده از ظهور تصديقى استعمالى | 390 |
روش سوم: مراد ضمنى بودنِ افراد باقیمانده | 406 |
مقايسه روش سوم با روش دوم | 410 |
مطلب دوم: برآيند نهايى اين گفتگو | 414 |
مطلب سوم: تخصيص جملههاى خبرى | 417 |
گفتار دوم: حجّيت عام در جايى كه مخصّص، مجمل است | 419 |
مطلب اوّل: اجمال مفهومى در مخصّص | 421 |
فرع اوّل: مخصّص متّصل مردّد بين اقل و اكثر | 421 |
فرع دوم: مخصّص متّصل مردّد بين متباينين | 425 |
فرع سوم: مخصّص منفصل مردّد بين اقل و اكثر | 435 |
فرع چهارم: مخصّص منفصل مردّد بين متباينين | 439 |
تنبيهات مطلب اوّل | 441 |
تنبيه اوّل | 441 |
تنبيه دوم | 443 |
تنبيه سوم | 446 |
مطلب دوم: اجمال مصداقى مخصّص | 448 |
جواز تمسّك به عام در شبهه مصداقى در دو حالت | 469 |
سخن شيخ اعظم انصارى | 471 |
فصل سوم: پيوسته | 473 |
پيوست اوّل: جايگزين كردن استصحاب عدم ازلى به جاى عام | 473 |
ديدگاه دانشمندان اصولى | 474 |
بررسى سخن اوّل محقّق نائينى | 478 |
معانى نعتيت | 481 |
بررسى سخن دوم محقّق نائينى | 498 |
نقد سخن دوم محقّق نائينى | 500 |
بررسى ديدگاه محقّق عراقى | 502 |
پيوست دوم: دوران امر ميان عام و استصحاب حكم مخصّص | 509 |
پيوست سوم: تمسّك به عام براى نفى تخصيص و اثبات تخصّص | 512 |
ديدگاه صاحب كفايه | 514 |
ديدگاه محقّق عراقى | 514 |
پيوست چهارم: وجوب جستجوى مخصّص پيش از تمسّك به عام | 519 |
مسئله اوّل: اصل وجوب جستجو | 519 |
مسئله دوم: مقدار جستجوى لازم | 531 |
پيوست پنجم: شمول خطاب نسبت به غير مشافهان | 532 |
پيوست ششم: بازگشت ضمير به بعض مدلول عام | 538 |
تثبيت و نقد كبر | 541 |
ابطال تمسّك به عام | 546 |
ديدگاه برگزيده | 547 |
تنبيه اوّل: اراده شدن مقيّد از ضميرى كه به مطلق باز میگردد | 548 |
تنبيه دوم: سخن محقّق خراسانى درباره علّت ممنوعيت رجوع به عام | 553 |
پيوست هفتم: تخصيص عام به وسيله مفهوم | 555 |
مقام اوّل: معارضه عام با مفهوم موافق | 556 |
امور مترتّب بر تفسير ما از مفهوم موافق | 557 |
انواع تعارض در موارد مفهوم موافق | 558 |
مقام دوم: معارضه عام با مفهوم مخالف | 565 |
پيوست هشتم: آمدن استثنا به دنبال جمله هاى متعدّد | 571 |
كلمات محقّق عراقى | 575 |
ديدگاه برگزيده | 578 |
بررسى مسئله از جهت مستثن | 579 |
پيوست نهم: تخصيص عامّ كتابى به وسيله خبر واحد | 580 |
بخش هشتم: گفتارهاى مربوط به اطلاق و تقييد | 583 |
فصل اوّل: اطــلاق | 585 |
گفتار اوّل: اسمهاى جنس | 587 |
تقسيمات ماهيت | 587 |
مطلب اوّل: انطباق كلّى طبيعى بر لا بشرط قسمى | 591 |
مطلب دوم: تطابق ماهيت مهمل با ماهيت لا بشرط قسمى | 592 |
مطلب سوم: معناى اسم جنس | 595 |
مطلب چهارم: چگونگى تقابل ثبوتى ميان مطلق و مقيّد | 598 |
گفتار دوم: مقدّمات حكمت | 601 |
ديدگاه اوّل | 601 |
ديدگاه دوم | 606 |
تطبيق ديدگاه اوّل بر مقدّمات حكمت | 608 |
مقدّمه اوّل: در مقام بيان بودن | 609 |
مقدّمه دوم: عدم وجود قرينه | 610 |
مقدّمه سوم: عدم قدر متيقّن در مقام تخاطب | 618 |
گفتار سوم: تنبيهـات | 623 |
تنبيه اوّل: تطبيق برخى از مطالب مشهور | 623 |
تنبيه دوم: عدم جريان اطلاق به لحاظ نسبت ناقص | 624 |
تنبيه سوم: شمولى يا بدلى بودن اطلاق | 625 |
تنبيه چهارم: انصراف | 629 |
تنبيه پنجم: تفاوت ميان اطلاق حِكمى و اطلاق مقامى | 630 |
حالتهاى اسم جنس | 633 |
مطلب اوّل: دخول تنوين بر اسم جنس | 633 |
مطلب دوم: دخول لام بر اسم جنس | 636 |
مطلب سوم: عَلَم شدن اسم جنس | 639 |
فصل دوم: تقييد | 641 |
گفتار اوّل: مقيِّد متّصل | 643 |
گفتار دوم: مقيِّـد منفصـل | 649 |
مطلب اوّل: موارد تنافى ميان مطلق و مقيّد | 649 |
مطلب دوم: تصرّف در مطلق به وسيله عدم تصرّف در مقيّد | 652 |
بخش نهم: گفتارهاى مربوط به مجمل و مبيّن | 655 |
گفتار اوّل: مجمل بالذات | 659 |
نوع اوّل: يك دليل مجمل در مقابل يك دليل مبيّن | 659 |
نوع دوم: دو دليل مجمل | 662 |
گفتار دوم: مجمل بالعرض | 665 |
فهرست منابع | 668 |
فهرست مطالب | 671 |