اصول صدر
ترجمه، شرح و تحقيق کتاب بحوث في علم الاصول
جلد دوم
مقدّمه جلد دوم (مترجم)
در كتاب حاضر، مباحث لفظى به دو بخش تحليلى و لغوى تقسيم شدهاند. در جلد اوّل، به مباحث لفظى تحليلى ـ كه درباره معانى حروف و هيئتها بودند ـ پرداخته شد و از گفتارهاى لفظى لغوى نيز بحث مشتق بررسى گرديد. اكنون در اين جلد، بحث ديگرى از بحثهاى لفظى لغوى بررسى مىگردد.
گفتنى است در اين جلد، مقرّر محترم، آية الله سيّد محمود هاشمى شاهرودى ـ حفظه الله ـ در برخى از موارد، حاشيههايى بر بيان شهيد صدر(قدس سرّه) دارند كه با توجّه به ذكر آنها در كتاب الأضواء و الآراء و تقريرات درس خارج ايشان، از ترجمه آنها مگر در برخى از موارد خاص، خوددارى كردهام.
حسن مهدوى
مرداد ماه 1393
مقدّمه جلد دوم (مقرّر)
الحمد لله ربّ العالمين و الصلاة و السلام على قائد البشريّة الصالحة محمّد و على آله الميامين.
اين، بخش دوم از مباحث علم اصول است كه سرور و مولاى بزرگ ما، شهيد اسلام، آية الله العظمى سيّد صدر(قدس سرّه) آنها را تدريس نموده و در بردارنده بحثهاى اوامر ـ كه بخشى از مباحث دليل لفظى به شمار مىروند ـ است.
خداوند سبحان، توفيق نشر اين مباحث را هنگامى به ما عنايت كرد كه استاد بزرگ ما و عمود سرفراز علم و هدايت و كسى كه با از دست دادن او ثلمهاى در دين و علم وارد شد و تأثير شهادتش در قلب امام عصر(عج) بسيار بزرگ و شديد بود، به شهادت رسيده و از دست رفته بود.
من هنگام نوشتن اين مباحث، گاهى نكاتى را كه به ذهن قاصرم مىرسيد، يادداشت مىكردم تا در فرصت مناسب درباره آنها از جناب استاد نظرخواهى كنم، چنانكه در مباحث جلد اوّل و مباحث تعارض ادلّه اين كار را انجام دادم؛ ولى اراده خداوند سبحان، اينگونه شد كه ما از وجود شريف او محروم شويم و گرفتار مصيبت عظماى او گرديم كه از خداوند مسئلت مىكنيم به ما و همه مؤمنان توانايى تحمّل و صبر بر آن را عنايت كند. از اين رو، تصميم گرفتم خودم آن نكات را پيرايش و آنها را در حاشيه ذكر كنم؛ شايد كه پژوهشگران بتوانند از آنها استفاده كنند. توفيق من، تنها از خداوند است. بر او توكّل مىكنم و به او پناه مىبرم.
سيّد محمود هاشمى
25 ذو القعده 1405 هجرى
قم مقدّس
فهرست مطالب
مقدّمه جلد دوم (مترجم) | 5 |
مقدّمه جلد دوم (مقرّر) | 7 |
بخش چهارم: گفتارهاى مربوط به اوامر | 9 |
فصل اوّل: دلالتهاى مادّه «امر» | 11 |
گفتار اوّل: معانى مادّه «امر» | 13 |
راهكار اوّل | 14 |
راهكار دوم | 15 |
گفتار دوم: دلالت مادّه «امر» بر علو و استعلا | 19 |
گفتار سوم: دلالت مادّه «امر» بر وجوب | 21 |
1. اصل دلالت «امر» بر وجوب | 21 |
2. منشأ دلالت امر بر وجوب | 23 |
دليل ديدگاه اوّل | 24 |
دليل ديدگاه دوم | 24 |
دليل ديدگاه سوم | 27 |
ثمرههاى فقهى مترتّب بر اين سه ديدگاه | 33 |
گفتار چهارم: دلالت مادّه «امر» بر طلب و اراده | 37 |
بررسى مسئله كلامى | 38 |
بررسى مسئله فلسفى | 40 |
ايجاد شدن اراده بهخاطر وجود مصلحت در خودش | 53 |
يك. امكان يا عدم امكان | 54 |
دو. فرع فقهى | 54 |
فصل دوم: دلالتهاى صيغه امر | 61 |
گفتار اوّل: دلالت صيغه امر بر طلب | 63 |
گفتار دوم: چگونگى دلالت صيغه امر بر وجوب | 71 |
گفتار سوم: استعمال جمله خبرى در طلب | 75 |
مرحله اوّل: تفسير دلالت جمله خبرى بر طلب | 75 |
ديدگاه اوّل | 75 |
ديدگاه دوم | 78 |
مرحله دوم: دلالت جمله خبرى بر وجوب يا مطلق طلب | 79 |
گفتار چهارم: واجب تعبّدى و واجب توصّلى | 83 |
مطلب اوّل: سقوط واجب بهوسيله فعل ديگران | 84 |
مرحله اوّل: مقتضاى اصل لفظى | 84 |
مرحله دوم: مقتضاى اصل عملى | 86 |
مطلب دوم: سقوط واجب بهوسيله حصّه غير اختيارى | 91 |
مقتضاى اصل لفظى و اطلاق امر | 91 |
مرحله دوم: مقتضاى اصل عملى | 98 |
مطلب سوم: سقوط واجب بهوسيله حصّه حرام | 98 |
مرحله اوّل: مقتضاى اصل لفظى | 98 |
مرحله دوم: مقتضاى اصل عملى | 100 |
مطلب چهارم: بىنياز بودن از قصد قربت | 101 |
مرحله اوّل: استحاله اخذ قصد قربت در متعلّق امر | 102 |
مقام اوّل: استحاله اخذ قصد قربت به معناى قصد امتثال امر | 103 |
ديدگاه برگزيده در مورد استحاله اخذ امر | 114 |
مقام دوم: اخذ قصد قربت به معنايى غير از قصد امتثال امر | 120 |
امكان اخذ قصد محبوبيت | 127 |
امكان اخذ جامع بين قصدهاى گوناگون در متعلّق امر | 130 |
مرحله دوم: عبادى بودن واجب به معناى تعدّد امر آن | 130 |
مرحله سوم: جداكردن تعبّدى و توصّلى از راه غرض | 137 |
مرحله چهارم: ديدگاه برگزيده | 138 |
مقتضاى اصل در بحث تعبّدى و توصّلى | 140 |
مقام اوّل: مقتضاى اصل لفظى هنگام شك در تعبّديت | 141 |
تقريب اطلاق لفظى براى اثبات توصّليت | 141 |
مقام دوم: مقتضاى اصل عملى هنگام شك در تعبّديت | 153 |
گفتار پنجم: دلالت امر بر نفسى و تعيينى و عينى بودن وجوب | 159 |
مطلب اوّل: اقتضاى اطلاق امر، نسبت به نفسى يا غيرى بودن | 159 |
مطلب دوم: اقتضاى اطلاق امر، نسبت به تعيينى يا تخييرى بودن | 164 |
مطلب سوم: اقتضاى اطلاق امر، نسبت به عينى يا كفايى بودن | 165 |
گفتار ششم: دلالت امر در مورد حظر (ممنوعيت) | 167 |
نكته | 168 |
گفتار هفتم: دلالت امر بر مرّه و تكرار | 171 |
پيوستى درباره تعدّد يا تبديل امتثال | 181 |
فرع فقهى | 184 |
فصل سوم: اِجـزا | 189 |
تعريف اِجزا | 191 |
گفتار اوّل: اِجزاى امر اضطرارى | 193 |
مرحله ثبوت | 193 |
اثر اوّل: اِجزا از واقع | 194 |
اثر دوم: جايز بودن بدار از نظر وضعى (صحّت عمل اضطرارى در اوّل وقت) | 194 |
اثر سوم: جايز بودن بدار از نظر تكليفى (عدم حرمت عمل اضطرارى در اوّل وقت) | 195 |
اثر چهارم: آيا جايز است مكلّف خودش را در اضطرار قرار دهد؟ | 198 |
مرحله اثبات | 199 |
بررسى مسئله اوّل | 199 |
روش عقلى براى تقييد امر اختيارى بهوسيله امر اضطرارى | 200 |
روش استظهارى براى تقييد امر اختيارى بهوسيله امر اضطرارى | 205 |
بررسى مسئله دوم (وجوب قضا) | 222 |
گفتار دوم: اجزاى امر ظاهرى | 227 |
حالت اوّل: انكشاف مخالفت حكم ظاهرى با واقع از راه يقين | 227 |
بيان اوّل: ديدگاه محقّق خراسانى | 228 |
بيان دوم: ديدگاه سببيت | 236 |
حالت دوم: انكشاف مخالفت حكم ظاهرى با واقع از راه تعبّد | 245 |
يك. انكشاف خلاف بهوسيله اماره | 245 |
دو. انكشاف خلاف بهوسيله اصل | 245 |
فصل چهارم: مقدّمه واجـب | 255 |
مراد از مقدّمه واجب | 257 |
گفتار اوّل: تقسيمات مقدّمه | 259 |
آيا شرط متأخّر، معقول است؟ | 259 |
مرحله اوّل: شرط متأخّر براى وجوب | 260 |
مرحله دوم: شرط متأخّر براى واجب | 265 |
مرحله سوم: بررسى معقوليت شرط متقدّم | 268 |
گفتار دوم: تقسيمات واجب | 271 |
1. واجب مشروط و واجب مطلق | 271 |
مقام اوّل: واجب مشروط در عالم نفس الأمر(عالم ثبوت) | 272 |
1. مرحله ملاك | 272 |
2. مرحله اراده و شوق | 272 |
3. مرحله جعل و اعتبار | 280 |
مقام دوم: امكان واجب مشروط در عالم اثبات | 285 |
2. واجب معلّق و واجب منجّز | 287 |
تنبيههاى واجب معلّق | 294 |
تنبيه اوّل: تفسير مقدّمات مفوّت در مقام ثبوت | 294 |
تنبيه دوم: وجوب «تعلّم» به عنوان مقدّمه واجب | 309 |
تنبيه سوم: حكم مواردى كه نمىدانيم قيد به مادّه باز مىگردد يا هيئت | 314 |
دنبالهاى براى بحث | 321 |
3. واجب نفسى و واجب غيرى | 323 |
جهت اوّل: تعريف واجب نفسى و واجب غيرى | 323 |
جهت دوم: دوران وجوب ميان نفسى و غيرى | 327 |
جهت سوم: ثواب و عقاب واجب غيرى | 335 |
مقام اوّل: ترتّب ثواب و عقاب بر واجب غيرى | 335 |
مقام دوم: امكان تقرّب بهوسيله واجب غيرى | 339 |
جهت چهارم: وجه قربى بودن طهارات | 342 |
جهت پنجم: ساختار وجوب غيرى | 349 |
ديدگاه اوّل: نظريه مشهور | 349 |
ديدگاه دوم: نظريه صاحب معالم | 349 |
ديدگاه سوم: نظريه شيخ انصارى | 352 |
ديدگاه چهارم: نظريه صاحب فصول (مقدّمه موصل) | 356 |
تنبيه اوّل: تنافى ميان حرمت و وجوب | 376 |
تنبيه دوم: ثمره مقدّمه موصل | 381 |
جهت ششم: ثمره وجوب مقدّمه | 390 |
جهت هفتم: حكم شك در وجوب مقدّمه | 396 |
جهت هشتم: ملازمه بين وجوب شىء و وجوب مقدّمه آن | 409 |
دلايل ديگر براى اثبات ملازمه | 413 |
تفصيل بين مقدّمات | 416 |
خاتمه: مقدّمه مستحب و مكروه و حرام | 419 |
فصل پنجم: رابطه امر به شىء با نهى از ضدّش | 421 |
گفتار اوّل: ضدّ خاص | 427 |
مسلك تلازم | 428 |
مسلك مقدّميت | 430 |
مقام اوّل: شيوههايى براى اثبات «توقّف ضد بر عدم ضدّ ديگر» | 431 |
تطبيق دو مسلك به شيوهاى ديگر | 434 |
مقام دوم: برهانهايى براى ابطال «توقّف يكى از دو ضد بر عدم ديگرى» | 437 |
ديدگاه تفصيل در توقّف ضد بر عدم ضدّ ديگر | 461 |
گفتار دوم: ضدّ عام (نقيض) | 463 |
عالم حكم و اعتبار | 464 |
عالم حب و بغض و اراده و كراهت | 469 |
گفتار سوم: ثمره بحث ضد | 473 |
اعتراض اوّل | 473 |
اعتراض دوم | 484 |
گفتار چهارم: امر به ضدّ مهم، به نحو «ترتّب» | 487 |
مطلب اوّل: ثمره ترتّب | 488 |
مطلب دوم: از بين رفتن موضوع يكى از دو دليل بهوسيله ديگرى | 493 |
مطلب سوم: اثبات ترتّب از طريق طرح فروع فقهى | 500 |
مطلب چهارم: طوليت امر مهم نسبت به امر اهم | 505 |
تقريب اوّل | 506 |
تقريب دوم | 509 |
تقريب سوم | 510 |
مطلب پنجم: اشكالهاى جانبى ترتّب | 511 |
اشكال اوّل | 511 |
اشكال دوم | 515 |
اشكال سوم | 518 |
مطلب ششم: ترتّب در لسان محقّق نائينى | 523 |
بررسى مقدّمه اوّل | 523 |
بررسى مقدّمه دوم | 524 |
بررسى مقدّمه سوم | 529 |
بررسى مقدّمه چهارم | 530 |
بررسى مقدّمه پنجم | 537 |
مطلب هفتم: نكته اساسى در دليل امكان ترتّب | 540 |
اشكالهاى مربوط به امكان ترتّب | 541 |
مطلب هشتم: ترتّب دوطرفه | 546 |
ديدگاه برگزيده درباره ترتّب دوطرفه | 550 |
مطلب نهم: تطبيق ترتّب بر مسئله جهر و اِخفات | 551 |
مطلب دهم: تزاحم بين واجب موسّع و واجب مضيّق | 558 |
فصل ششم: حالتهاى ويژه امر | 567 |
گفتار اوّل: امر آمر با علم به انتفاى شرط آن | 569 |
گفتار دوم: امر به امر | 573 |
گفتار سوم: امر بعد از امر | 575 |
گفتار چهارم: امر بعد از نسخ وجوب | 577 |
مرحله اوّل: اصل لفظى | 577 |
ارتباط اين مسئله با يك ديدگاه فلسفى | 580 |
مرحله دوم: اصل عملى | 583 |
فصل هفتم: چگونگى تعلّق امر | 587 |
گفتار اوّل: تعلّق امر به افراد يا طبيعت | 589 |
ورود به بحث | 599 |
روش اوّل در فهم عنوان بحث | 599 |
روش دوم در فهم عنوان بحث | 600 |
روش سوم در فهم عنوان بحث | 602 |
روش چهارم در فهم عنوان بحث | 603 |
گفتار دوم: واجب تخييرى | 605 |
ديدگاه اوّل | 605 |
ديدگاه دوم | 608 |
ديدگاه سوم | 612 |
ديدگاه چهارم | 617 |
ديدگاه پنجم | 617 |
ديدگاه برگزيده | 618 |
اثر عملى | 618 |
امكان تخيير بين اقل و اكثر | 619 |
گفتار سوم: واجب كفايى | 629 |
بررسى ديدگاه اوّل | 630 |
بررسى ديدگاه دوم | 634 |
بررسى ديدگاه سوم | 635 |
بررسى ديدگاه چهارم | 637 |
گفتار چهارم: واجب موقّت، واجب موسّع و واجب مضيّق | 639 |
مطلب اوّل: بحث ثبوتى | 639 |
مطلب دوم: بحث اثباتى | 641 |
بررسى صورت اوّل | 641 |
بررسى صورت دوم | 642 |
بررسى صورت سوم | 643 |
فهرست منابع | 647 |
فهرست مطالب | 649 |