رحم جايگزين
از ديدگاه فقه معاصر
محمد بابکي
معاونت پژوهش مرکز فقهي ائمه اطهار(عليهم السلام)
مقدمه معاونت پژوهش
بسم الله الرحمن الرحيم
والحمد لله ربّ العالمین وصلّی الله علی سیّدنا محمّد وعلی آله الطیّبین الطاهرین
از ویژگی‌های مهم شریعت مقدس اسلام، در برداشتن قواعد جامع و آموزه‌های ارزشمندی است که بر پایه آن می‌توان ضمن پاسخ‌دهی به مسائل و تبیین احکام مکلفین، نظام‌های فقهی مورد نیاز جامعه را تدوین و ارائه نمود. تراث ارزنده ما در اعصار گذشته و حاضر، نشانگر ظرفیت بی‌مانند فقه اسلامی و پویایی این قواعد و آموزه‌های است که به برکت پیشوایان بزرگوار(عليهم السلام) و همت فقیهان ژرف‌اندیش فراهم آمده است.
دوران ما بیش از هر زمانی با پیشرفت‌ها، تحولات و توسعه چشمگیرعلوم و ارتباطات همراه است، که در پی آن عرصه‌های جدیدی پدید آمده که نیاز به جد و جهد فقیهان و غور و دقت مجتهدان را دو چندان کرده است. از سوی دیگر با تثبیت نظام مقدس جمهوری اسلامی، پرسش‌ها و مسائل بیشتری، پیش روی فقه و حوزویان و نظام حکومت اسلامی مطرح گردیده که اقتضا دارد تا بر اساس نظریه‌پردازی و تولید علم، مباحث و احکام آن ها به شکل منسجم، تبیین و نظام فقهی آنها به طور مدون عرضه شود.
یکی از عرصه‌های مهم و کارآمد، حوزه پزشکی با گستره وسیع آن است؛ گستره‌ای که مرزهای آن با پیشرفت‌های سریع و فناوری‌های شتاب‌آمیز روز به روز گسترده‌تر می‌شود و بر حجم پرسش‌های دقیق و مسائل خرد و کلان افزوده می‌گردد؛ به عنوان نمونه احکام بیماری‌ها، درمان و معالجات، جراحی‌های ترمیمی و زیبایی، تحقیقات پزشکی خطرآمیز، پزشکی قانونی، پیوند اعضا، داروها و تکنولوژی‌های نوین، سلول‌های بنیادین و انواع بارورسازی و شیوه‌های نوین فرزندآوری در زمره مسائل و مباحث پر بحث این حوزه‌اند.
گفتنی است که این عرصه از دامنه توجه و تفقه عالمان ما دور نبوده و اینان همواره کوشیده‌اند تا مسائل و پرسش‌های ایجاده شده را رصد کرده و با تبیین و تحلیل شایسته، پاسخ مناسب دهند. اگرچه این تلاش‌ها با توسعه شتاب‌آمیز پزشکی و علوم وابسته به آن همراهی نکرده و رفته رفته حجم مسائل و خلأهای فقهی این دانش افزون گردیده است و بدین سان سزاوار توجه بیش‌تر و اهتمام افزون‌تر است.
از مهم‌ترین این مسائل، روش‌هاي جديد باروري و دست‌يابي به فرزند است که مجامع مختلف علمي و فرهنگي به ویژه مراکز دینی و حوزوی را با چالش جدی مواجه ساخته و آنان را با سؤالات و ابهامات فراواني درگير کرده است، تا دیدگاه شرع مقدس را به صورت محققانه و به دور از اظهارنظرهاي عجولانه ارائه نمایند.
مرکز فقهی ائمه اطهار(عليهم السلام) که به اهتمام مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی(قدس سره) بنیان نهاده شده، در این مسیر کوشش وافری مبذول داشته و به تدوین پژوهش‌های دقیق و جامع همت گماشته است که از آن جمله ایجاد گروه پژوهشی فقه پزشکی و انجام تحقیقات مهم وکتاب‌های ارزنده در این زمینه است؛ المبسوط في فقه المسائل المعاصرة، المسائل الطبية (در دو جلد)، تغییر جنسیت، تلقیح مصنوعی (به زبان فارسی و عربی و انگلیسی)، احکام پزشکان و بیماران (مطابق با فتاوی حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی«ره»)، مرگ مغزی پردازش فقهی و حقوقی، پژوهشی در مسائل فقه پزشکی در دو جلد و «دانشنامه فقه پزشکی» در سه جلد است.
و اینک تحقیقی برجسته با عنوان «رحم جایگزین از دیدگاه فقه معاصر» که با تلاش محقق ارجمند حضرت حجت الاسلام و المسلمین محمد بابکی (استاد سطوح عالی حوزه و دانش آموخته این مرکز) سامان یافته است. در این اثر علمی، نگارنده ارجمند با دقت و تتبعی ستودنی مباحث مطرح در این‌باره را با روش اجتهادی فراهم آورده که بی گمان گامی مهم در ارتقای مباحث فقه پزشکی برای دانشوران و پژوهشگران این موضوع قلمداد خواهد شد. تعریف رحم جایگزین و انواع آن، دیدگاه فقیهان در مورد حکم تکلیفی رحم جایگزین و مستندات آن، تبیین نَسَب جنین انتقالی، و فتاوی مراجع عظام در این مسأله، از جمله مباحث تحقیق حاضر است.
اکنون که به یاری خداوند این اثر آماده عرضه به اصحاب معرفت و اندیشمندان و پژوهشگران شده، ضمن سپاس و ستایش به محضر خداوند متعال، و آرزوی علو درجات برای مؤسس معظّم مرکز فقهی ائمه اطهار(عليهم السلام) مرحوم حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی(قدس سرّه)، هم چنین تشکر و قدردانی از مسئولین معزز این مرکز، به ویژه ریاست محترم مرکز حضرت آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی و نیز نگارنده ارجمند این اثر حضرت حجت الاسلام والمسلمین محمد بابکی و ارزیاب علمی آن حجت الاسلام والمسلمین دکتر حمید ستوده و سایر عزیزان همکار، اثر حاضر را به محضر مخاطبان محترم تقدیم می داریم. امید آن که این گونه تلاش‌های علمی در معرفی اندیشه‌های دینی، معرفت‌افزایی دانایان و غنی کردن ادبیات این عرصه، کامروا باشد.
والحمد لله اولا و آخرا
محمد مهدی مقدادی
معاون پژوهش
پيش‌گفتار
1ـ حسّ غريزي فرزندخواهي
فرزندخواهي و عشق به کودک، حسّي غريزي است که خداي متعال در نهاد بشر سرشته است. احساس پدر و مادر شدن، حسّي آرماني و زيباست که در کنار ساير علايق مثبت و شيرين، در زندگي بشر وجود دارد و انسان‌ها به لحاظ غريزي علاقه‌مند به داشتن فرزند مي‌باشند و خواستني و پويا به آن احساس نياز مي‌کنند. وجود احساسات فرزند، زندگي پدران و مادران را و پويا مي‌کند و فقدان آن، زندگي را سرد و بي‌روح مي‌کند که البته اين احساس در بانوان، بيشتر از آقايان ظهور و بروز دارد.
2ـ علاقه‌مندي به بقاء نسل
علاوه بر حسّ غريزي فرزندخواهي و عشق به فرزند، حس ديگري به نام حُبّ به نفس و ميل به بقاء و جاودانگي در انسان وجود دارد که موجب علاقه‌مندي به توليد مثل براي بقاء نسل مي‌شود. حس مزبور، اين تصور را در انسان به وجود مي‌آورد که فرد فاقد نسل، فردي أبتر ، فراموش شده و با پرونده‌ي مختومه تلقي مي‌گردد که حسّ ياد شده، شخص فاقد فرزند و نابارور را دچار تألمّات روحي، افسردگي و نا اميدي مي‌کند.
3ـ منافع سرشار فرزند
از طرف ديگر منافع فراوان فرزند در زندگي، و برکات داشتن فرزند صالح از نگاه شريعت و مذهب، موجب مي‌شود که انسان به لحاظ سوداگرانه نيز طالب فرزند باشد و بي‌فرزندي براي او دشوار نمايد، از اين رو فرزندخواهي جنبه‌اي آرماني پيدا مي‌کند و وجود فرزند تکيه گاهي محکم براي کانون خانواده و نشاط آن به حساب مي‌آيد.
تمايلات گوناگون برشمرده شده، اين برآيند را در پي دارد که فرزندخواهي حسّي غريزي، عقلاني و آرماني است و بي‌فرزندي يعني ناکامي غريزه و عقل و احساس.
از اين روي، عقيم بودن و ناباروري به صورت يک رنج و گرفتاري در زندگي جلوه‌گر مي‌شود، رنجي که همه‌ي همسران از آن مي‌گريزند و مايل نيستند شاهد اين قصّه‌ي دردناک در زندگي خويش باشند. به گفته‌ي برخي از کارشناسان، آمارهاي غير رسمي حاکي از آن است که در رده‌بندي ازدواج‌ها به ازدواج‌هاي مُنتجّ به فرزند و ازدواج‌هاي غير مُنتجّ، حدود 10 الي 15 درصد از ازدواج‌ها در نوع دوم جا مي‌گيرند، و باز بر اساس همين آمارها، ما با بيش از يک ميليون زوج نابارور در کشور مواجه هستيم .
4ـ قرآن و نعمت فرزند
خداوند متعال آياتي از کتاب حکيمش را به همين واقعيّت اختصاص داده و به بازتاب و انعکاس همين احساسات پرداخته است ؛ همانند آيات 55-51 سوره‌ي حجر و قصّه‌ي نزول فرشتگان بر حضرت ابراهيم(عليه السلام) و بشارت به فرزند، و آيات 28-24 سوره‌ي ذاريات و آيات 101-100 صافات، آيات 7-1 سوره مبارکه مريم و دعاي زکرياي پيامبر(عليه السلام) و تقاضاي فرزند از خدا، و آيات 13-7 سوره قصص و پيشنهاد آسيه همسر فرعون به او راجع به کودک پيدا شده در نيل و آيه 74 از سوره فرقان و دعا و خواسته تقواپيشگان، و همچنين آيات سوره شريفه کوثر و دلجويي خداوند از پيامبر خاتم(صلي الله عليه وآله) و تبشير به آن حضرت به اعطاء کوثر. حاصل آن‌که عُقم و ناباروري، بحراني از بحران‌هاي اجتماعي است و مي‌تواند کانون گرمِ خانواده‌اي را افسرده و حتي متلاشي کند. طبيعي است در چنين وضعيّتي اگر راه نجاتي پيدا شود، همه بدان سو روي خواهند آورد و به سمتش خواهند رفت.
5ـ لقاح خارج رحمي و رحم جايگزين
پيشرفت علم و تکنولوژي و فراهم آمدن تکنيک‌هاي جديد فرزندآوري از طريق لقاحِ خارج رحمي و رحم جايگزين، زوج‌هاي بسياري را متوجه استفاده از روش‌هاي جديد نموده است.
روش‌هاي جديد باروري و دست‌يابي به فرزند، به نوبه خود، مجامع مختلف علمي و فرهنگي را با چالش مواجه ساخته و آنان را با سؤالات و ابهامات فراواني درگير کرده است، که از جمله آنها مراکز ديني و حوزوي است که مسئوليت سنگين پاسخگويي به سؤالات شرعي و بيان آرا شرع برعهده آنان است، و بر متولّيان امور شرعي است که نظر شرع را در اين‌گونه از عرصه‌هاي جديد به صورت محققانه و به دور از اظهارنظرهاي غيرمسئولانه، عجولانه و يا غيرمحققانه پاسخ دهند.
6ـ سؤال‌هاي اصلي و فرعي
الف) سؤال‌هاي اصلي:
1- بهره‌گیری از رحم غیر- (بانوی دوم)- یعنی رحمی غیر از رحم همسر صاحب تخمک- شرعاً دارای چه حکمی است؟ و نظر فقها در این باره چیست؟
2- وضعیت نَسَب کودک متولد از رحم بانوی دوم چگونه است؟ آیا تمام احکام شرعی و آثار حقوقی متفرع بر نسب، در این مورد جاری است؟
3- آیا تحقق نَسَب الزاماً متوقف بر رابطه زوجیت صاحبان اسپرم و تخمک است؟
4- ملاک نَسَب مادری کدام است؟ تخمک یا زایمان؟ یا هردو؟ کدام بانو مادر کودک است؟
ب) سؤال‌هاي فرعی:
1- در فرض جواز بهره‌گیری از رحم غیر، ضوابط و مقررات لازم شرعی و حقوقی آن کدام است؟
2- در فرض عدم جواز بهره‌گیری از رحم غیر، وضعیت نَسَب و احکام شرعی و حقوقی آن چگونه خواهد بود؟
رساله حاضر کاوشي است فقهي که پيرامون موضوع فوق‌الذکر تحقيق مي‌کند و در پي دريافت و تبيين دُرُست صورت مسئله و رسيدن به دقيق‌ترين نظريات فقهي در اين رابطه مي‌باشد.
فهرست مطالب
مقدمه معاونت پژوهش 9
پيش‌گفتار 13
1. حسّ غريزي فرزندخواهي 13
2. علاقه‌مندي به بقاء نسل 13
3. منافع سرشار فرزند 14
4. قرآن و نعمت فرزند 15
5. لقاح خارج رحمي و رحم جايگزين 16
6. سؤال‌هاي اصلي و فرعي 16
کليات و مفاهيم 19
رحم جايگزين: تعريف، تاريخچه و انواع آن 21
1. تعريف رحم جايگزين 21
2. تاريخچه بهره‌گيري از رحم جايگزين 22
3. انواع رحم جايگزين 23
4. روش‌هاي انعقاد و انتقال جنين به رحم 24
بخش اوّل
حکم تکليفي استفاده از رحم جايگزين / 27
ديدگاه فقهاي شيعه، و دسته‌بندي آنها به صورت نموداري 29
الف) اقسام رحم جايگزين به صورت نموداري 29
ب) دسته‌بندی آرای فقها 31
ج) ديدگاه فقها و مستندات آن 32
1. رحم همسر دوم 32
2. رحم بيگانه (غير همسر) 32
د) نظريّه نخست: عدم جواز 33
1. ادلّه نظريّه عدم جواز 33
2. بررسي ادله عدم جواز 34
هـ) نظريه دوم: جواز انتقال و کشت جنين در رحم بيگانه 102
1. مستندات نظریه دوم 103
2. بررسي مستندات نظريه دوم 104
بخش دوّم
نَسَب جنين انتقالي / 111
فصل اول: ديدگاه فقها 115
الف) صورت‌هاي گوناگون جنين انتقالي و نمودار آن 115
ب) آرا و انظار در نگاه کلّي 116
ج) فتاوا 118
1. فهرست فتاوا و آرا 118
2. فهرست صاحبان آرا و اقوال 119
فصل دوم: ماهيّت نَسَب و تعريف آن 123
تعريف نَسب 124
شرعيّت يا عرفيّت نَسَب؟ 126
نظريّه نخست: شرعيّت نَسَب 126
نظريّه دوم: عرفيّت نَسَب 132
ماهيت نَسَب از نگاه برخي از فقهای عظام معاصر 137
فصل سوم: شرائط تحقق نَسَب 147
الف) حرمت تبنّي و الحاق ولد، و يا اِنکار آن 147
ب) شرائط تحقق نَسَب و موارد لحوق فرزند و حرمت نفي آن 147
ج) موارد حرمت الحاق ولد 150
فصل چهارم: وضعيت نَسَب کودک متولد از رحم دوم 155
مبحث يکم: نَسَب جنين انتقالي 155
الف) پدر کودک و وضعيت نَسَب پدري 155
ب) مادر کودک، و احتمالات چهارگانه در نَسَب مادري 164
مبحث دوم: مستندات فقها در نَسَب مادري 165
الف) مستندات گروه نخست 165
ب) مستندات گروه دوم 167
ج) مستندات گروه سوم (دو مادري) 169
د) مستندات گروه چهارم (نفي اُمومت از هر دو بانو) 170
مبحث سوم: بررسي نظريّات 171
1. نظريّه نخست (بانوي صاحب تخمک مادر است) 171
2. بررسي نظريه امام خميني(قدس سرّه) 175
3. نظريه دوم (بانوي دوم مادر است) 182
4. نظريه سوم (دو مادري) 188
5. نظريه چهارم (مادر رضاعي بودن هر دو بانو) 189
ضمائم 191
الف) فتاواي مراجع و آيات عظام در رابطه با حکم تکليفي و وضعي تلقيح صناعي و انتقال جنين 193
1. پرسش‌هاي مؤسسه پژوهشي درماني رويان، و پاسخ مراجع عظام 193
2. استفتاي پژوهشکده ابن سينا و پاسخ مراجع عظام 198
3. سؤالات وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکي 203
ب) متن فتاواي فقهاي عظام در رابطه با نسب، در موارد جنين انتقالي و تلقيح مصنوعي، با تلخيص 205
کتابنامه 217
