پژوهشى در مسائل فقه پزشكى
جلد دوم
تأليف: حجهالاسلام والمسلمين محمد قائنى
مترجم: محمد على قاسمى
مقدمه مترجم
دين اسلام، كامل‌ترين دين و داراى شريعتى برتر از همه شرايع است و پيامبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌و‌آله و اهل بيت عصمت عليهم‌السلام والاترين انسان‌هاى هستى و برترين راهنمايان بشر در راه رسيدن به كمال انسانى‌اند. آنان از سوى خداوند يگانه، دستورهايى براى همه مكان‌ها و زمان‌ها بر زبان جارى ساختند و پيروان راستين ايشان كوشيدند تا سخنان گهربارشان را براى آيندگان حفاظت كنند و راه سعادت را تا قيام قيامت رهنمونشان سازند.
غيبت امام معصوم عليه‌السلام از يك سو و سير تكاملى علم بشر از سوى ديگر، سبب شده است هر روز پرسش‌هاى جديد در زمينه‌هاى مختلف مطرح شود. يكى از مهم‌ترين ساحت‌هاى موضوعات نوپيدا و طرح پرسش‌ها بديع، فقه است.
اكنون كه فقه به عنوان يكى از مهم‌ترين محورهاى پاسخ گويى به پرسش‌هاى انسان و تعيين بايدها و نبايدها، در همه عصرهاست، بايد وظايف شرعى انسان را در زمينه‌هاى مختلف مشخص كند.
اجتهاد پويا و مبتنى بر منابع مستحكم و استدلال‌هاى برگرفته از سرچشمه علم و معرفت اهل بيت عصمت و طهارت عليهم‌السلام، شيعيان را ممتاز ساخت و آنان را در ارايه
پاسخى قابل اطمينان نسبت به مسائل نوپيدا موفق گردانيد.
تاكنون، در راستاى ارايه پاسخ اجتهادى به مسائل و شبهات جديد فقهى، تلاش‌هاى فراوانى از سوى دانش‌مندان فقه صورت گرفته و كتاب‌ها، رساله‌ها و مقالات بسيارى تدوين گشته است. در همين راستا، استاد شيخ محمد قائنى كتاب ارزش‌مند «المبسوط فى فقه المسائل المعاصرة، المسائل الطبيّه» را درباره مسائل فقهى پزشكى جديد نوشته است. اين كتاب به روش اجتهادى و زبان عربى نگارش يافته است. بسيارى از شيفتگان فقه، به دليل ناآشنايى با زبان عربى، نمى‌توانند از اين كتاب بهره‌مند شوند. از اين رو بر آن شديم با ارايه ترجمه‌اى روان از جلد دوم اين كتاب، زمينه استفاده هرچه بيش‌تر آن را براى دانش‌پژوهان فقه فراهم آوريم.
اين كتاب با همت مسئولان مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام به زيور چاپ آراسته مى‌گردد. از اين رو، از همه كسانى كه در مراحل مختلف ما را يارى دادند، به ويژه رياست محترم و معاونت محترم پژوهشى آن مركز، تشكر ويژه داريم.
خداوندا! بر بندگان خويش منت بگذار و آنان را در راه اهل بيت عليهم‌السلام يگانه كه همان راه نجات و سعادت است پايدار دار و توفيقشان عنايت كن تا از كج روى در علم و عمل مصون باشند.
محمدعلى قاسمى
قم ـ تابستان 1389
فهرست مطالب
مقدمه مؤلف••• 17
بخش چهارم: درمان و فروعات آن••• 21
فصل اول: حكم شرعى درمان••• 25
بحث اول: مشروعيت درمان••• 25
بحث دوم: درمان با محرّمات••• 30
شبهات درمان با محرمات در صورت ضرورت••• 31
شبهه اول••• 31
پاسخ شبهه اول••• 35
اشكال••• 35
جواب••• 35
شبهه دوم••• 36
پاسخ شبهه دوم••• 37
اشكال ديگر••• 38
پاسخ اشكال••• 40
بحث سوم: حكم درمان با ملاهى••• 41
فصل دوم: وجوب درمان بر جانى••• 43
الف. وجود مقتضى وجوب••• 44
ادله وجوب درمان مجنى عليه توسط جانى••• 46
تخيير بين قصاص و ديه در جنايت عمدى••• 49
ب. مانع نداشتن وجوب••• 54
فرع فقهى••• 56
فصل سوم: ضمانت پزشك••• 59
مقتضاى اصل در ضمانت پزشك••• 59
دو قاعده فقهى: ضامن بودن اجير و ضامن نبودن امين••• 60
ظهور نصّ در برائت امين از ضمانت بر اساس قاعده••• 72
نتيجه ضامن نبودن امين بر اساس قاعده••• 74
نصوص برائت امين در برخى موارد••• 74
ضمان امين در صورت اتلاف••• 76
جمع ميان روايات ضمانت اجير و روايات برائت اجير••• 80
قسم اول: ضمانت اجير؛ مگر با بينه بر ستم نكردن (عدم تعدى)••• 84
قسم دوم: روايات بيانگر برائت امين با سوگند••• 85
مقتضاى قاعده در اشتراط ضمان امين••• 90
اشاره به دلايل ديگر برائت امين••• 91
كاوش در مقتضاى قاعده در ضمان امين و تحليل حقيقت تأمين••• 92
مسائل ضمانت پزشكى••• 103
قاعده غرور و دلايل آن••• 114
دليل اول: بناى عقلا و عرف••• 115
دليل دوم: روايات قاعده غرور••• 117
گروه نخست: روايات متضمن تعليل••• 118
روايات گروه دوم••• 123
حكم فريب‌كار در غير ضمان مثل قصاص••• 130
غرور و علم غار••• 132
دليل ضمان غار (فريب‌دهنده) در صورت جهل••• 135
ضمان بودن مفتى••• 140
تحقيق در موارد تسبيب از جهت استناد يا عدم استناد به سبب و ضابطه آن••• 142
جواز و عدم جواز قتل به خاطر اكراه••• 150
مؤيد استناد جنايت به سبب••• 150
بررسى قاعده احسان••• 167
قاعده احسان و صرف قصد احسان••• 168
احسان ملازم يا مقارن با ضرر••• 171
احسان به كشتن گمراه و گناه‌كار••• 172
صحت و عدم صحت معامله به سبب احسان••• 173
توجيه حكم به ضمان محسن در برخى موارد••• 175
تنافى احسان با امكان استعلام از مالك••• 176
تبيين «اصل»، هنگام شك در صدق احسان••• 177
ملازمه احسان با اسائه و حكم آن••• 179
احسان در صورتى كه عمل مجانى نيست••• 181
احسان با وجوب عمل••• 183
احسان به معناى لازم و متعدى، اراده و قصد احسان••• 184
احسان با قتل از روى ترحم و حكم انتحار••• 188
تقدم قاعده احسان بر ادله و آثار و ضابطه آن••• 189
تخصيص قاعده احسان••• 190
قاعده احسان در فرض سود بردن محسن از فعل خويش••• 193
حكم احسان••• 194
تطبيقات احسان در نصوص شرعى••• 195
تكليف محسن به قسم و ارايه بينه••• 197
عدم سبيل محسن بر ديگرى••• 199
ادله قاعده احسان••• 200
مؤيد قاعده احسان••• 212
تطبيقات قاعده••• 212
بخش پنجم: عيوب زوجين و بيمارى‌هاى جديد••• 243
شرط كردن خيار در نكاح و اقتضاى قاعده••• 245
لزوم حكمى و حقى••• 245
حدّ لزوم مستفاد از آيه وفا در عقود••• 246
تردد لزوم عقد بين لزوم حقى و حكمى••• 248
جهات مهم در عيب‌هاى زوجين و حكم نكاح با وجود آن‌ها••• 249
موارد خيار فسخ در موضوع عيب‌هاى زوجين••• 249
جواز تعليق عقود به قيود در صورت تقارن با عقد••• 250
اقسام اشتراط عدم عيب سابق بر عقد••• 251
نتيجه‌گيرى••• 254
عيوب مورد نص در نكاح و سخن فقها درباره آن••• 254
دسته‌بندى رواياتى كه فسخ نكاح را به سبب عيوب بيان مى‌كنند••• 257
حصر سبب فسخ در عيوب ويژه••• 258
تأثير تقطيع نصوص در اعتبار آن‌ها••• 259
بازگشت به بررسى روايت انحصار خيار در نكاح به عيوب خاص••• 260
اختصاص خيار در عيوبِ نكاح به عدم جماع••• 261
امكان تخصيص مفهوم حصر خيار در نصوص••• 261
تخصيص خيار عيوب نكاح به قبل از دخول••• 263
اختصاص خيار در عيوب زنان به صورت تدليس••• 269
فورى بودن خيار در عيوب نكاح••• 270
فسخ نكاح به خاطر زمانه (مريضى طولانى)••• 271
حكم خيار در نكاح بعد از برطرف شدن عيب قبل از فسخ••• 276
بررسى نصوص فسخ نكاح به خاطر ترك انفاق••• 292
خيار فسخ نكاح در تعدادى از مناسبات عيوب نكاح در نصوص و روايات••• 294
بخش ششم: هم‌زادسازى و شبيه‌سازى••• 299
بررسى موضوعى و حكمى استتئام (هم‌زادسازى) و استنساخ (شبيه‌سازى)••• 301
ضابطه عموم تعليل در نصوص••• 306
بررسى علت حرمت اسقاط حمل و مانند آن••• 307
ادله منع حمل زن نسبت به نطفه غير شوهر••• 308
اشكال‌هاى اين استدلال••• 310
سه دسته آيات قرآنى درباره حفظ فرج••• 310
دفاع از دلالت آيه كه فرمان به حفظ فرج، به صورت اعم از نظر مى‌كند••• 313
دفع مناقشه در دلالت آيه بر فرمان به حفظ فروج بر معناى اعم از نگاه••• 314
دليل سخن فوق••• 316
دفع اشكال از دلالت آيه بر فرمان به حفظ فرج به معناى اعم از نگاه••• 316
دفع اشكال از اجمال آيه كه فرمان به حفظ فرج مى‌دهد••• 317
دفع اشكال از دلالت آيه كه فرمان به حفظ فرج مى‌دهد و وارد ساختن نطفه••• 318
غيرشوهر را تحريم مى‌كند••• 318
دليل ديگر منع تلقيح مصنوعى و شبيه‌سازى••• 320
پيش‌گامى مسلمان در علم پزشكى••• 328
موافقت شارع با عرف در انساب••• 330
ملاك در وضع: عرف معاصر شارع يا عرف حادث••• 330
حكم نسب در استنساخ (شبيه‌سازى)••• 332
در ارث، افزون بر نسب، شرط مى‌شود كه وارث... هنگام مرگ موروث... باشد••• 334
ارث بردن حمل بر خلاف قاعده••• 339
ضابطه وارث••• 341
تفاوت هم‌زادسازى و شبيه‌سازى در نسب••• 343
ضابطه و ملاك كسى كه معامله با وى صحيح است••• 348
عقد نكاح ميان صاحبان عقل از بشر با ديگران••• 349
ملحقات••• 359
ملحق اول: لهو و آلات آن••• 361
ديدگاه فقها درباره حكم لهو و ملاهى••• 361
تحقيق معناى لهو و حكم آن••• 371
لهو در لغت••• 371
تحقيق در معناى تضمين و مشابه آن و فرق تضمين و مجاز••• 372
بازگشت به تبيين معناى لغوى لهو••• 375
تفاوت معناى لغو و لهو••• 378
نتيجه معناى لهو••• 380
نشانه‌هاى لهو و آثار آن••• 381
بررسى سخن مرحوم ايروانى درباره لهو••• 384
بررسى سخن مرحوم نراقى درباره حكم لهو و وسايل آن••• 386
شكل‌هاى اطلاق لهو و استعمالات آن••• 388
حكم برخى از اقسام لهو••• 391
تأثير استهلاك در حليت و طهارت••• 393
تلخيص و بازشناسى مفهوم لهو و معناى آن••• 395
برخى از تطبيقات لهو••• 396
حكم لهو و دليل آن••• 397
استدلال براى حرمت لهو••• 397
استدلال براى حرمت بعضى اقسام لهو••• 398
دليل حكم لهو••• 399
تفصيل ادله حرمت لهو••• 400
بررسى معناى غنا••• 404
استدلال به روايت ابن‌شاذان براى اثبات حرمت لهو••• 408
جايگاه استدلال به روايت «لهو المؤمن باطل» براى حرمت لهو••• 410
جايگاه استدلال به حكم مسافر صيد لهوى براى حرمت لهو••• 413
بررسى نصوص مشتمل بر تعليل••• 415
حكم لهوجويى به وسيله وسايل لهو••• 420
عناوين ويژه در لهو و ملاهى••• 420
بررسى معناى حرمت اعيان••• 423
دليل ديگر حرمت نواختن با برخى آلات اگرچه غير لهوى باشد••• 425
نصوص دال بر حرمت سازها (معازف)••• 426
دليل‌هاى ديگر بر حرمت ملاهى و سازها••• 433
مفهوم و معناى ملاهى••• 437
حكم نگه‌دارى وسايل لهو••• 438
معناى حرمت آلات لهو، و شمول آن نسبت به نواختن و گوش دادن و ديگر••• 439
استفاده‌هاى متناسب••• 439
آيا اشتغال به ملاهى گناه كبيره است؟••• 446
موارد استثناى لهو و ملاهى••• 447
1. دفّ (دايره)••• 447
2. غنا در عروسى‌ها••• 449
ضابطه موارد استثنا••• 456
مناسبات بحث لهو: كف زدن••• 458
حكم رقص••• 463
حكم و مفهوم قصّاص (قصه‌گويى)••• 467
ديدگاه فقها درباره حكم قصه‌گويى••• 469
توجيه استدلال واهى از بزرگان فقه••• 471
بررسى معناى قصّاص••• 471
بررسى روايات درباره قصه‌گويان••• 477
قمار••• 480
حكم شوخى••• 482
حكم طنز و كاريكاتور••• 487
حريم شوخى و تعريف شرعى آن••• 489
1. دروغ••• 489
2. غيبت و تهمت بستن به مؤمن••• 491
3. آزردن مؤمن••• 491
4. افشاى راز••• 491
5. عيب‌جويى••• 492
6. عيب‌جويى و هرزه زبانى••• 492
7. سبّ و فحش••• 492
8. نقاشى حيوانات داراى روح••• 492
9. لهو••• 493
10. شوخى••• 493
11. لغو••• 493
12. مطايبه••• 493
13. اهانت و مسخره كردن مؤمن••• 494
14. سرزنش و نكوهش مؤمنان••• 494
15. گسترش و اشاعه زشتى‌ها••• 495
16. نيش و طعنه زدن به مؤمن••• 495
17. اتهام زدن به مؤمن••• 496
ادب خنديدن و حدود آن در شريعت••• 497
1. دورى از زياد خنديدن، به خصوص زمانى كه لغو باشد••• 497
2. دورى از خندة بلند و قهقهه و اكتفا به تبسم و لبخند••• 498
3. دورى از خنديدن بيهوده و بى‌دليل••• 499
4. دورى از خنديدن به اهل بطالت...••• 499
تحقيق در جايگاه روايات اخلاقى غير فقهى••• 499
عدم موضوع‌سازى حكم••• 503
دقت در تشخيص موضوع و متعلق حكم••• 504
نتيجه تحقيق در نصوص غير فقهى••• 508
ظهور نفى قبول در نفى صحت••• 510
ظهور اوامر در مولوى بودن و الزام شرعى••• 518
غنيمت شمردن عمر و زندگى••• 519
حكم شعر••• 519
كبوتربازى و اقسام آن••• 523
بازى و نگه‌دارى پرندگان و حيوانات ديگر••• 530
بررسى مفهوم قمار••• 531
حكم تلويزيون، سينما و هنرهاى تصويرى••• 533
حكم تصوير••• 533
تصوير اشياى بدون روح••• 534
دلايل جواز تصوير اشياء بدون روح••• 535
تحقيق و بررسى اقسام سيره و ملاك اعتبار آن‌ها••• 536
تصوير حيوانات با تجسيم••• 541
فـــروع••• 542
تصوير و ترسيم حيوانات كوچك••• 542
نقاشى قسمتى از حيوان••• 543
نقاشى حيوان بدون قصد••• 543
عناوين متعدد در روايات: نقش، تصوير و تمثال••• 545
نقاشى آن‌چه كه حيوان بودن آن مشكوك است••• 547
نقاشى حيوانات بدون مجسمه‌سازى••• 547
فـــروع••• 549
نقاشى با كامپيوتر••• 549
مراحل تصوير و مصداق ممنوع آن••• 550
تصوير ويديو و تلويزيون••• 550
تصوير برخى از اجزا••• 552
به تصوير كشيدن حيوان خيالى••• 552
نگه‌داشتن تصوير••• 552
بازگشت به بحث حرمت تصويرهاى داراى روح••• 553
جايگاه نصوص «تكليف به دميدن» در دلالت بر حرمت تصوير••• 555
حكم شنيدن و رساندن صداى زن نامحرم به ديگران و ديدگاه‌هاى فقيهان••• 556
تحقيق و بررسى مسئله و استدلال براى حكم••• 564
تبيين حقيقت استدلال فوق••• 565
شنيدن صداى زنان از راديو، تلويزيون، تلفن و مانند آن••• 566
نگاه كردن به تصوير كسى كه نگاه كردن به آن حرام است••• 567
حرمت نگاه كردن به تصوير زن نامحرم••• 568
نكته عدم وجوب سجده واجب با شنيدن آيه سجده از راديو••• 569
جايگاه لوح‌هاى فشرده كامپيوترى و صدق مصحف بر آن‌ها••• 571
ملحق دوم: قرعه••• 573
برخى ادله جواز قرعه انداختن••• 573
نصوص دلالت‌كننده بر مشروعيت قرعه••• 574
دفاع از دلالت روايت ابن‌حكيم درباره قرعه••• 577
ادعاى تواتر نصوص قرعه••• 577
مناقشه در استدلال به اجماع براى قرعه (در فرض پذيرش اجماع)••• 578
ادعاى تواتر اين دسته از روايات قرعه و مناقشه در آن••• 584
روايت دسته دوم••• 587
روايات گروه سوم••• 593
روايات دسته چهارم••• 599
روايات گروه پنجم••• 608
روايات گروه ششم••• 609
بازگشت به آغاز••• 612
نسبت دليل قرعه با ادله اصول معتبر••• 613
توجيه اختصاص قرعه به شبهات موضوعيه در كلام محقق نايينى••• 620
تحقيق محقق عراقى در اختصاص قرعه به شبهات موضوعيه••• 621
نقد سخن مرحوم نايينى و عراقى••• 622
تحقيق محقق عراقى در ضابطه قرعه••• 625
نقد كلام محقق عراقى••• 626
سخن مرحوم محقق اصفهانى••• 628
ديدگاه آيه‌اللّه خوئى در ضابطه قرعه••• 628
بازگشتى به نظر محقق اصفهانى••• 632
بازگشتى به نظر مرحوم نراقى••• 633
توجيه تقدم استصحاب بر قرعه••• 634
توجيه تقدم اصول بر قرعه••• 635
پاسخ اشكال محقق اصفهانى بر صاحب كفايه••• 636
عدم تقدم اصول عقلى بر قرعه••• 637
نقدى بر نظر محقق عراقى••• 637
نقدى بر نظر محقق نايينى••• 639
نظر امام خمينى قدس‌سره در ضابطه قرعه••• 639
نقد كلام فوق••• 641
تطبيق قرعه بر شبهات موضوعية مقرون به علم اجمالى••• 643
تطبيقات قاعده قرعه••• 649
تطبيقات ديگر قاعده قرعه••• 655
توجيه فتوا به برائت در موارد علم اجمالى به تكليف••• 668
توجيه قضاوت به آن‌چه با علم اجمالى قاضى مخالف است••• 671
انواع قضاوت به مخالف واقع••• 673
ضابطه حكم قاضى با علم اجمالى يا تفصيلى به عدم مطابقت حكمش با واقع••• 682
برخى تطبيقات قاعده قرعه••• 684
ملحق سوم: مرسله‌هاى جزمى ثقات••• 687
توجيه اعتبار روايات مرسله جزمى ثقات••• 687
تشكيك در اعتبار توثيقات رجالى و پاسخ آن••• 701
ملحق چهارم: مرگ مغزى و تشريح بدن ميت••• 723
حقيقت مرگ مغزى••• 723
حكم زايل كردن حيات از ميت مرگ مغزى••• 724
حكم ارث از ميت مرگ مغزى••• 725
حكم زوجيت••• 726
حكم وكالت و ولايت••• 726
احكام متفرقه••• 727
