دانشنامه فقه پزشکی(جلد اول)
محمدعلی قاسمی
معاونت پژوهش مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام
مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم
والحمد لله ربّ العالمین وصلّی الله علی اطیب المرسلین محمّد وآله الطیّبین الطاهرین
یکی از ویژگی‌های مهم شریعت جاودانه اسلام، برخورداری از قواعد جامع و آموزه‌های ارزشمندی است که بر پایه آن می‌توان ضمن تبیین احکام مختلف مکلفین در روابط فردی و اجتماعی، نظام‌های فقهی مورد نیاز جامعه را تدوین و ارائه نمود. تراث ارزنده فقهی ما در اعصار گذشته و حاضر، نشانگر ظرفیت بی‌مانند اسلام و پویایی این قواعد و آموزه‌هایی است که با همت و دقت فقیهان ژرف‌اندیش فراهم آمده است.
عصری که در آن زندگی می‌کنیم با پیشرفت ها، تحولات و توسعه چشمگیر علوم و ارتباطات همراه است، که در پی آن عرصه های جدیدی پدید آمده که نیاز به اجتهاد عمیق و تولید دانش را دو چندان کرده است. از سوی دیگر با تثبیت نظام مقدس جمهوری اسلامی، پرسش ها و مسائلبیشتری، پیش روی فقه و حوزویان و نظام حکومت اسلامی مطرح گردیده که اقتضا دارد تا بر اساس نظریه‌پردازی و تولید علم، مباحث و احکام آن ها به شکل منسجم، تبیین و نظام فقهی آن‌ها به طور مدون عرضه شود.
یکی از عرصه‌های پرابتلا و بااهمیت، حوزه پزشکی با قلمرو وسیع آن است؛ قلمرویی که مرزهای آن با پیشرفت‌های سریع و فناوری‌های شتاب‌آمیز روز به روز گسترده‌تر می‌شود و بر حجم پرسش‌های دقیق و مسائل خرد و کلان افزوده می‌گردد؛ به عنوان نمونه احکام بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های مسری، درمان و معالجات، جراحی‌های ترمیمی و زیبایی، آزمایش‌ها و تحقیقات پزشکی، پزشکی قانونی، پیوند اعضا، داروها و تکنولوژی‌های نوین، سلول‌های بنیادین و انواع باروری‌ها در زمره مسائل و مباحث پربحث این حوزه‌اند.
البته این عرصه همواره مورد توجه عالمان و فقه‌پژوهان بوده و اینان همواره در تلاش بوده‌اند که مسائل و پرسش های ایجاده شده را رصد کرده و با تبیین و تحلیل شایسته، پاسخ مناسب دهند. اما این تلاش‌ها با توسعه شتاب‌آمیز پزشکی و علوم وابسته به آن همراهی نکرده و به تدریج حجم مسائل و خلأهای فقهی این دانش افزون گردیده، از این رو توجه و اهتمام بیشتری را می‌طلبد.
مرکز فقهی ائمه اطهار عليهم السلام که به اهتمام مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) بنیان نهاده شده، قریب دو دهه است که به آموزش و تربیت فقیهان و محققان، فراهم آوردن امکانات و بسترهای مناسب، ایجاد کتابخانه تخصصی و سامان‌دهی گروه‌های پژوهشی در تولید و توسعه دانش فقه و تبیین مسائل فقهی کوشیده و به تدوین پژوهش‌های دقیق و جامع همت گماشته است؛ از آن‌جمله ایجاد گروه پژوهشی فقه پزشکیو انجام تحقیقات مهم وکتاب‌های ارزنده در این زمینه است؛ المبسوط في فقه المسائل المعاصرة، المسائل الطبية (در 2 جلد)، تلقیح مصنوعی (به زبان فارسی و عربی و انگلیسی)، احکام پزشکان و بیماران (مطابق با فتاوی حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) به دو زبان فارسی و عربی)، تغییر جنسیت، مرگ مغزی پردازش فقهی و حقوقی و پژوهشی در مسائل فقه پزشکی در 2 جلد نمونه‌هایی از این دست‌اند.
اینک «دانشنامه فقه پزشکی» اثری وزین و مجموعه‌ای متمایز که با تلاش محقق ارجمند حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی قاسمی (مدیر گروه پژوهشی فقه پزشکی) سامان یافته است. در این دوره علمی، نگارنده ارجمند با دقت و تتبعی ستودنی مباحث مطرح در فقه پزشکی را با روش اجتهادی فراهم آورده که بی‌گمان گامی مهم در ارتقای مباحث فقه پزشکی و متنی محوری برای دانشوران و پژوهشگران این حوزه قلمداد خواهد شد.
از ویژگی‌های قابل ذکر این کتاب سه جلدی، جامعیت آن است؛ موضوعات بررسی شده در آن، بر اساس اهميت، تازگي، كاربردي بودن آن در فقه پزشكي، انتخاب شده و به ترتیب حروف الفبا مطرح شده‌اند. هم‌چنین برخي قواعد فقهي که كاربرد گسترده و فراگيری در فقه پزشكي دارند، به عنوان قواعد فقهی این عرصه به شیوه جالبی ارائه گردیده تا در ساير مباحث از نتايج بررسي‌ها بهره‌گیری شود.
اکنون که به یاری خداوند این کتاب آماده عرضه به اصحاب معرفت و اندیشمندان و پژوهندگان شده، ضمن سپاس و ستایش به محضر خداوند متعال، و آرزوی علو درجات برای مؤسس معظّم مرکز فقهی ائمه اطهار عليهم السلام مرحوم حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره)، هم‌چنین تشکر و قدردانی از حضرت آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی رئیس محترم مرکز و نیز نگارنده ارجمند این اثر حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی قاسمی و ارزیاب علمی آن حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید علی علوی قزوینی وسایر عزیزان همکار، اثر حاضر را به محضر مخاطبان گرامی تقدیم می‌داریم. امید آن که این‌گونه تلاش‌های علمی زمینه‌ساز رشد و تعالی جامعه اسلامی‌مان و چراغی فراراه همه کوشندگان و جویندگان طریق دانش و معرفت باشد.
والحمد لله اولا و آخرا
محمدمهدی مقدادی
معاون پژوهش
پيش‌گفتار
با سپاس و حمد خداي متعال كه هيچ كاري بي‌خواست او به ثمر نمي‌نشيند و با درود و صلوات بر بهترين بندگان صالح آفريدگار؛ حضرت محمد صلي الله عليه وآله و خاندان پاكش عليهم السلام.
قبل از مطالعه اين نوشتار، توجه به چند نکتة مقدماتي ضروري است.
تعريف فقه
فقه در لغت به معناي فهم و دانستن است،[1] يا فقه نسبت به هر چيزي، علم به آن شيء است.[2] فقيهان در تعريف اصطلاحي فقه گفته‌اند:
هو العلم بالاحكام الشرعية الفرعية عن ادلتها التفصيلية؛[3]
فقه عبارت است از علم به احكام فرعي شرع اسلام (نه مسائل اصول اعتقادي يا تربيتي، بلكه احكام عملي) از منابع و ادلّه تفصيلي آن‌ها.
فقيه يا پژوهش‌گر اجتهادي فقه، براي دست‌يابي به حكم حادثه و مسأله، به منابع و مدارك معتبر مراجعه مي‌كند و بر اساس قواعد مدوّن و روشن و بررسي زواياي مختلف پيرامون رخداد، با فهمي عميق و دقيق حكم آن را بيان مي‌كند و وظيفه مكلّف را تبيين مي‌سازد.
منظور از ادلّۀ تفصيلي در تعريف فقه، منابع فقه در مكتب فقهي شيعه يعني كتاب، سنّت، اجماع و عقل است. نصوص و ظواهر قرآن كريم و سنت همان قول، فعل و تقرير معصومان عليه السلام است. اجماع، اتفاق نظر فقيهان در حكمي است و اعتبارش وابسته به كاشفيت آن از سنت و نظر معصوم عليه السلام است. منظور از عقل، ادراك و حكم قطعي عقل به حكم شرعي است كه يا بدون واسطه يا با ضميمه قاعده ملازمه از حكم شرعي كشف مي‌كند.
اعتبار و تراز سنجش حجيت منابع ياد شده، در علم اصول بحث و بررسي مي‌شود.
گستردگي فقه
چه نيكو فرمود آن فقيه بزرگ كه:
فقه، تئوري واقعي و كامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است.[4]
نیز:
اسلام تمام جهاتي که انسان به آن احتياج دارد، برايش احکام دارد. احکامي که در اسلام آمده است، چه احکام سياسي، چه احکامي که مربوط به حکومت است، چه احکامي که مربوط به اجتماع است، چه حکمي که مربوط به افراد است، چه احکامي که مربوط به فرهنگ اسلامي است، تمام اين‌ها موافق با احتياجات انسان است.[5]
هم‌چنین فرمود:
اسلام نسبت به تمام شئون مادي و معنوي انسان حکم دارد. دربارة چيزهايي که در رشد معنوي و تربيت عقلاني انسان دخيل است، احکام دارد.[6]
با توجه به گستردگي و شمول فقه و احكام الهي در تمام مراحل و رفتار انسان، برخي فقيهان فرموده‌اند:
در اسلام هيچ واقعه‌اي خالي از حکم نيست، حتي ارش الخدش (دیة خراشي که شخصي بر بدن ديگري وارد مي‌کند) وآنچه امت اسلامي تا آستانه قيامت به آن نياز دارد در قوانين اسلامي پيش بيني شده است، منتها بايد تلاش کرد و آن‌ها را دريافت.[7]
ملا محمد امين استرابادي از پيشروان اخباريين است، اما كامل بودن احكام اسلامي و برآوردن نيازهاي بشري را به وسيلة دين از ضروريات دين شمرده است:
از ضروريات مذهب اماميه آن است، که هر چه را که امت تا روز قيامت بدان نياز دارد و هر آنچه مورد نزاع دو نفر قرار مي‌گيرد، خطاب و حکمي از جانب خداي تعالي دربارة آن رسيده است؛ حتي جريمه خراش.[8]
هم‌چنین گفته است:
خلو واقعة عن حکم الهي غير متصور عند اصحابنا؛[9]
از ديدگاه اصحاب و فقيهان، خالي بودن واقعه‌اي از حكم الهي، قابل تصور نيست.
بيان ديدگاه‌هاي فقيهان دربارة كامل بودن فقه در تمام شئون زندگي انسان، براي اثبات گستردگي و جهان¬شمولي دين كفايت مي‌كند.
بنابراين در ميان علوم انساني، علم فقه از گسترده‌ترين علوم اسلامي است. تاريخ آن نيز قديمي‌تر از ساير علوم است.کتاب‌هاي فراوان فقهي و ظهور بسياري از فقيهان بزرگ در طول تاريخ، نشانه‌اي از اهميت و جامعيت علم فقه است؛ گوناگوني مسائل مطرح شده در کتاب‌هاي غير قابل شمارش، حكايتي رسا از شمول فقه در تمام شئون زندگي بشر دارد، تا آن‌جا كه نمي‌توان رخدادي را يافت كه فقه، حكم شرعي آن را به كاوش و تحقيق بيان نكرده باشد.
پويايي فقه
پس از اثبات گستردگي بي‌بديل فقه و فراگيري آن از ديدگاه فقيهان بزرگ، توجه به نكتة باارزش ديگري اهميت فراواني دارد، و آن پويايي دانش فقه و اجتهاد است كه سبب مي‌شود تا پاسخ‌گوي مسائل پيشين و رخدادهاي پسين باشد.
فقه بر اساس اجتهاد پويا و بالنده و بر اساس سنت‌هاي اصيل و پايه‌هاي اصول شريعت اسلام، هيچ‌گونه تعارضي با مظاهر جديد زندگي بشر ندارد و هم‌گام، پيش‌روتر از وقايع و موضوعات تازه، راه سعادت و وظيفه عملي انسان را تدوين مي‌كند.
احكام تبيين شده بر اساس مباني و قواعد فقهي ـ اصولي، پيوندي عميق و ناگسستني با واقعيت‌هاي زندگي انسان در ابعاد مختلف دارد و تمام مسائل عقيدتي، اخلاقي، اجتماعي، تجاري، حقوقي، سياسي، كيفري و... را در بر مي‌گيرد و دربارة تمام دگرگوني‌هاي مختلف فردي و اجتماعي و پرسش‌هاي جديد، پاسخي بر طبق قاعده دارد؛ زيرا فقه بيان‌گر فرايض و احكام الهي و تعيين‌كننده وظايفِ شرعي مردم در زندگي مادي و معنوي آنان در تمام زمان‌هاست. بنابراين هم‌گام با پيشرفت جامعه و زمانه، بدون اين‌که از حيطه اصول و قواعد اجتهاد خارج شود، موضوعات جديد و نيازهاي جامعه معاصر را درك كرده و حكم آن‌ها را از منابع و متون ديني اصيل استنباط مي‌کند، اين حقيقت زماني به واقعيت مي‌پيوندد كه پژوهشگران و فقيهان از طريق اجتهاد مداوم و پويا به استنباط بپردازند، چون اگر غير از اين باشد از وظايف اصلي خود باز خواهد ماند. يكي از عرصه‌هاي مهم در مسائل جديد، موضوعات مربوط به فقه پزشكي است كه به گونه‌اي فراگير مي‌تواند همگان را با خود درگير کند.
فقه پزشكي
در فرهنگ اسلامي، طب و فقه، رابطه‌اي نزديك دارند، تعليم و يادگيري آن‌ها با هم آغاز شده و با يكديگر تعاملي مثال زدني دارند. پزشكان و بيماران با رويدادهاي مستحدث روبه‌رو مي‌شوند كه براي پاسخ صحيح به آن همه پرسش، مي‌طلبد كه فقيه با درك درستِ موضوعات جديد به تبيين احكام مستنبَط از منابع فقهي بپردازد.
پژوهش‌گر فقه پزشكي به استنباط و تبيين احكام رويدادهايي مي‌پردازد كه به گونه‌اي با علم پزشكي، وظايف پزشكان، تكاليف بيماران، و موضوعات جديد اين عرصه، ارتباط دارند. بنابراين فقه پزشكي شامل تمام ابعاد حكمي و موضوعي مسائل پزشكي مي‌شود.
دانشنامه فقه پزشكي
در تعريف دانشنامه يا دايرة المعارف گفته مي‌شود كه: «دايرةالمعارف» يا «دانشنامه» مجموعه‌اي فراگير و مدوّن از اطلاعات و معارف در حوزۀ دانش بشري و يا رشته‌اي خاص است كه پاسخ گوي نيازمندي‌هاي انسان در زمينه‌هاي مختلف آن دانش مي‌باشد.
اين اصطلاح برگرفته از واژۀ لاتين «انسيكلوپديا» (Encyclopedia) است كه در يونان باستان به موضوعات هفتگانه‌اي گفته مي‌شد كه درآن زمان پايۀ همۀ علوم به شمار مي‌رفتند؛ يعني دستور زبان، منطق، بلاغت، حساب، هندسه، موسيقي و نجوم. سپس «انسيكلوپديا» به فرهنگ و لغت‌نامه‌هاي عمومي علوم، فنون و حرفه‌ها نيز اطلاق گرديد.[10]
با توجه به تعريف پيش گفته، در اين مجموعه تلاش كرده‌ايم در حد توان مجموعه‌اي نسبتاً فراگير از مسائل فقه پزشكي را با روشي اجتهادي تبيين كنيم، تا شايد به اساتيد و دانش پژوهان اين رشته به طور خصوص و دانشوران فقه به طور عموم، كمكي كرده باشيم و گامي هر چند كوچك در راستاي رشد فقه و اجتهاد برداشته باشيم.
شيوه نامه نگارش
در اين مجموعه كه حاصل تلاش حدود سه سال نويسنده است، شيوه‌نامه ويژه‌اي رعايت شده است كه نخست به تصويب شوراي عالي پژوهش مركز فقهي ائمه اطهار عليهم السلام رسيده است.
برخي از نكات اساسيِ شيوه نگارش اين نوشتار كه مي‌تواند در انتظام بخشيدن به مطالعه خوانندگان كمك کند عبارتند از:
موضوعات بر اساس اهميت، تازگي، كاربردي بودن، استعداد تحقيق و پژوهش داشتن و داخل بودن در موضوع فقه پزشكي، انتخاب شده‌اند.
از آنجايي كه برخي قواعد فقهي، كاربرد گسترده و فراگير در فقه پزشكي دارند، به عنوان قواعد فقه پزشكي به اختصار كاوش و تدوين شده است تا در ساير مباحث از نتايج بررسي‌ها بهره گيريم.
سعي شده است از تكرار مطالب، پرهيز شود و در حد امكان مطالب هر عنوان به صورت موجز تبيين شود، چون مي‌توان براي بسياري از موضوعات تدوين شده، كتابي مستقل نگاشت، اما طويل‌نويسي از موضوع اين نوشتار خارج است.
موضوعات با توجه به عنوان انتخاب شده، به ترتيب حروف الفبا تدوين شده است تا دسترسي به آن‌ها آسان‌تر باشد.
در موضوعات بررسي شده، پنج نکتة اساسي رعايت شده است و در پاره‌اي موارد، به نكات پيراموني مباحث اصلي پرداخته‌ايم، تا به تكميل مباحث ياد شده در طرح كمك كرده باشيم.
الف. تيبين موضوع: در راستاي روشن شدن مركز بحث، سعي بر آن است نخست تبييني رسا از موضوع شود تا مفهوم، جايگاه و ارتباط موضوع كاوش شده با فقه پزشكي آشكار شود.
ب. تبيين ديدگاه‌ها: در ذيل هر عنوان، پس از تبيين موضوع، مهم‌ترين ديدگاه‌هاي فقيهان آورده شده است.
ج. بررسي ادله اقوال: در خور هر موضوع، استدلال‌ها و دليل‌هاي مطرح شده، به وسيلة صاحب‌نظران بررسي شده است. البته نظرگاه‌هاي فقيهان معاصر و پيشين بيشتر مَدِّ نظر بوده است.
د. بيان ديدگاه برگزيده: با تبيين ادله و رد و ايراد‌هاي صورت گرفته، ديدگاه نويسنده روشن مي‌شود، ولي به اختصار پس از هر مرحله، ديدگاه مؤلّف به صراحت بيان شده است.
هـ . در راستاي غناي هر چه بيشتر، در پايان بررسي هر يك از عناوين، استفتائات و نظرات مراجع عظام تقليد آورده شده است تا خوانندگان بتوانند متن پاسخ‌هاي فقيهان را به مسائل فقه پزشكي جديد در اختيار داشته باشند.
اكنون بر خويش لازم مي‌دانم تا از رياست محترم مركز فقهي ائمه اطهار عليهم السلام حضرت آيت‌الله محمدجواد فاضل لنكراني، تشكري ويژه کنم كه با راهنمايي‌ها، حمايت‌ها، و تشويق‌هاي ايشان، اين مجموعه بدين گونه تدوين و تقديم مي‌شود. هم‌چنین تشكر و سپاس خويش را از جناب حجةالاسلام والمسلمين جناب آقاي فاضل كاشاني و معاونت پژوهش جناب آقاي دكتر مقدادي كه طي مراحل مختلف اين پروژه، بي‌همراهي ايشان كار دشوار مي‌نمود و به سامان نمي‌رسيد، اعلان نمايم.
بلكه از همة كساني كه وقت گران‌بهاي خويش را در اختيارم گذاشتند تا براي پختگي و تكميل مباحث اين نوشته با آنان به گفت وگو بنشينم، قدرداني مي‌كنم و پاداش بي‌نهايت الهي را براي ايشان درخواست مي‌نمايم.
محمدعلي قاسمي
قم مقدس ـ 1392ش
--------------------------------------------------
1. لسان العرب، ج13، ص522.
2. مصباح المنير، ج2، ص479.
3. القواعد و الفوائد (شهيد اول)، ج1، ص30؛ رسائل شهيد ثاني، ج1، ص8؛ معالم الدين، ج1، ص90.
4. صحيفه نور، ج21، ص98.
5. همان، ج2، ص232.
6. همان، ج1، ص235.
7. انوار الفقاهة (المکاسب المحرمة)، ص3؛ همان، (کتاب البيع)، ج1، ص553.
8. الفوائد المدنية، ص47.
9. همان.
10. مجله فقه اهل بيت، شماره 32، ص71.
فهرست مطالب
مقدمه 41
پيش‌گفتار 45
تعريف فقه 45
گستردگي فقه 46
پويايي فقه 48
فقه پزشكي 48
دانشنامه فقه پزشكي 49
شيوه نامه نگارش 50
قواعد فقه پزشکي 53
قاعدة اتلاف و تسبيب 55
تبيين مفهوم قاعده 55
اقسام اتلاف 55
مستندات قاعده 57
الف) مستند قرآني 57
ب) مستندات روايي 58
ج) اجماع 59
د) بناي عقلا 59
شمول قاعده دربارة شخص اجير 60
نتايج كاربردي 62
قاعدة احسان 64
تبيين مفهوم قاعده 64
مفهوم احسان 64
مستندات قاعده 65
1. آيات 65
2. سنت 67
3. بناي عقلا 68
گسترة شمولي قاعده 68
نقش قصد احسان 69
ديدگاه برگزيده 70
قاعدة اذن 72
تبيين مفهوم قاعده 72
اركان قاعدة اذن 74
شكل‌هاي تحقق اذن 75
رجوع از اذن 75
تقسيمات اذن 76
الف) اذن عام و خاص 76
ب) اذن قانوني و اذن اشخاص؛ 77
رابطة اذن و اباحه 78
رابطة اذن و اجازه 78
رابطة اذن و حق ارتفاق 79
قاعدة ضمان 80
تبيين مفهوم قاعده 80
مستندات قاعده 81
1. بناي عقلا 81
2. سيره 81
3. حديث «علي اليد» 82
بررسي سندي 82
احاديث ابواب ديگر 82
تقسيمات کلي ضمان 82
تفاوت اتلاف و تسبيب 84
عوامل رافع ضمان قهري 85
قاعدة غرور 89
تبيين مفهوم قاعده 89
مستندات قاعده 90
دليل اول؛ عبارت مشهور «المغرور يرجع الي من غرّه» 90
دليل دوم: بناء عقلا 91
دليل سوم: اجماع 92
دليل چهارم: قاعده تسبيب 92
دليل پنجم: روايات وارد شده در ابواب خاص 94
1. روايت اسماعيل بن جابر در باب نکاح 94
2. روايت صحیحة جميل به نقل از امام صادق عليه السلام در شاهد دورغين 95
3. روايات صحیحة جميل بن دراّج از امام صادق عليه السلام 95
شرايط و عناصر ضمان غار 96
1. عمل خدعه‌آميز 96
2. ورود ضرر 97
3. رابطه سببيت 98
4. علم و جهل غاّر و مغرور 99
5. قصد 101
6. فريب خوردگي 101
کاربرد قاعده در فقه پزشکي 102
قاعده فراش 103
تبيين مفهوم قاعده 103
مستندات قاعده 103
1. روايت حسن بن صيقل 103
2. صحیحة سعيد اعرج 104
3. موثقة سماعه 105
4. روايت علي بن جعفر 105
5. صحیحة حلبي 106
6. روايت عائشه 106
بررسي دلالت روايت 107
شرايط اجراي قاعده فراش 110
تطبيقات قاعده فراش 111
تطبيق بر زنا با زن شوهردار 111
تطبيق در وطي به شبهه 112
مشابهت‌هاي ظاهري و قاعده فراش 113
موارد عدم جريان قاعده فراش 113
قاعدة نفی حرج 115
تبيين مفهوم قاعده 115
مفهوم حرج 115
مستندات قاعده 116
آيات قرآن 116
روايات 117
دستة نخست: روايات نفي حرج 118
دسته دوم: روايات تعليل 120
1. روايت پيامبر صلي الله عليه وآله 120
2. روايت هشام از امام صادق عليه السلام 121
3. روايت عبدالاعلي از امام صادق عليه السلام 122
بررسي دلالت حديث 122
بررسي سندي 123
اجماع 124
دليل عقلي 125
شمول قاعده نسبت به محرمات 127
ديدگاه نخست: حكومت «لاحرج» بر محرمات 127
ديدگاه دوم: عدم حكومت «لاحرج» بر محرمات 127
نقد و ارزيابي 128
نتايج کاربردي قاعده لاحرج 129
برخي کاربردهاي قاعده در مسائل پزشکي 131
قاعده لاضرر 132
تبيين مفهوم قاعده 132
مفهوم ضرر و ضرار 133
برداشت از قاعده لاضرر 135
مستندات قاعده 138
جمع‌بندي و ديدگاه برگزيده 142
ديدگاه فقيهان دربارة ضرر زدن به نفس 143
ديدگاه برگزيده 147
بررسي ادله خاص حرمت اضرار به نفس 148
اول: حديث «لا ضرر و لا ضرار» 148
دليل دوم: روايت مشايخ سه گانه 150
دليل سوم: روايت تحف العقول 152
دليل چهارم: روايت امام رضا عليه السلام 154
دليل پنجم: روايت طلحة بن زيد 155
دليل ششم: لزوم افطار در صورت ضرري بودن روزه 157
دليل هفتم: تيمم به جاي وضو، در صورت ضرري بودن آب 159
دليل هشتم: ادله عدم وجوب حج در صورت عدم استطاعت 160
دليل نهم: ادله نهي از القاي در تهلكه 161
نتيجه‌گيري و ديدگاه تحقيق 161
موارد کاربرد قاعده در مسائل پزشکي 162
اجرت پزشك (ويزيت) 167
تبيين موضوع 167
تقسيمات موضوعي كار پزشك 167
حرمت اخذ اجرت بر واجبات (وجوب معالجه) 168
معناي أجرت در قاعده 168
تقسيمات واجب (تقسيمات مرتبط به بحث) 169
ديدگاه‌ها 170
اشكال عدم توانايي ترك عمل 172
پاسخ اشكال 172
پاسخ مرحوم شيخ قدس سره 174
زيرميزي گرفتن پزشكان 175
توضيح و مستند‌سازي فتواي پيش گفته 176
دريافت اجرت قبل از درمان 177
مقدار اجرت پزشك 178
تحليل فتواي مذکور 178
دريافت اجرت با عدم بهبودي 178
نتيجه‌گيري 180
ضميمه: اجرت پزشك ديدگاه‌ها و استفتائات از مراجع تقلييد 182
حضرت امام خميني 182
مقام معظم رهبري 182
مطالبه مبلغ اضافي از بيمار بابت عمل جراحي 182
ديدگاه و نظرات آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني قدس سره دربارة اجرت پزشك 183
استفتائات از آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني 184
نظرات آيت‌الله العظمي صافي گلپايگاني 186
هزينه‌ها و اجرت پزشك 186
استفتائات از آيت‌الله تبريزي 187
استفتائات از آيت‌الله بهجت دربارة ويزيت 188
گرفتن حق ويزيت 188
دريافت حق طبابت، قبل از بهبودي بيمار 188
راه تعيين ميزان حق طبابت 188
روش دريافت حق طبابت 189
حق ويزيت در فرض عدم بهبودي بيمار 189
استفتائات از آيت‌الله مكارم 189
هزينه‌هاي درمان و معاينات 189
انرژي درماني 191
تبيين موضوع 191
شناسايي مفهوم و موضوع انرژي درماني و هيپنوتيزم 192
شناسايي ماهيت انرژي درماني 192
پرانا ياکي انرژي درماني 192
ريکي 192
تاريخچه انرژي درماني 193
جنبه درمان‌گري در انرژي درماني 195
راه‌ها و مراکز جذب انرژي 196
اقسام انرژي درماني 196
شفابخشي الهي 198
تعريف هيپنوتيزم 199
تفاوت خواب طبيعي و خواب مصنوعي (هيپنوتيزم) 199
خلسه 200
تلقين و جايگاه آن در هيپنوتيزم 200
عوامل پذيرش تلقين توسط سوژه 201
تاريخچه هيپنوتيزم 202
انواع هيپنوتيزم 203
حالت‌هاي مختلف هنگام خواب 204
جنبه‌هاي درماني هيپنوتيزم 206
عوارض هيپنوتيزم 208
بررسي حكم انرژي درماني و هيپنوتيزم 208
تطبيق سحر بر انرژي درماني 208
مفهوم‌شناسي سحر 209
حالات هيپنوتيزم و احكام آن 210
تسخير انسان 211
صدق عنوان إضرار بر هيپنوتيزم 212
بررسي صغروي 213
بررسي كبروي 214
إخبار از غيب 215
استمداد از جن 216
چگونگي سلطه انسان بر خويش 217
نتيجه‌گيري 218
ضميمه: انرژي درماني فتاوي و استفتائات مراجع تقليد 219
دیدگاه حضرت امام خميني قدس سره 219
دیدگاه حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 219
دیدگاه حضرت آيت الله خامنه‌اي 220
دیدگاه حضرت آيت‌الله گلپايگاني 220
دیدگاه حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 221
آزمايشات پزشکي 223
تبيين موضوع 223
احکام تکليفي آزمايشات پزشکي 223
آزمايش داروهاي جديد بر انسان 223
1. صورت عدم اطلاع بيمار 224
حکم عقل 224
آيات قرآن 224
روايات 227
2. صورت اطلاع بيمار 227
دلايل حرمت ضرر زدن به نفس 228
استدلال به اطلاق ادلة حرمت اضرار 228
نقد و بررسي استدلال مذکور 228
روايت: «إنّ الجار كالنّفس غير مضار ولا آثم.» 229
ديدگاه‌هاي فقيهان دربارة ضرر زدن به نفس 230
گروه نخست: حرمت مطلق ضرر زدن به نفس 230
گروه دوم: وارد ساختن ضررهايي که خطر جاني دارد حرام است. 232
نتيجه‌گيري و ديدگاه برگزيده 232
استفاده از گياهان براي آزمايشات پزشکي 233
آزمايش بر حيوانات 233
نتيجه و نظر برگزيده 235
پيامدها و آثار اثباتي آزمايش‌هاي پزشکي 236
آزمايش خون در راستاي اثبات يا رد جرم 236
اثبات مست بودن در سوانح رانندگي 238
اثبات اعتياد با آزمايش پزشكي 239
آزمايش پزشکي (براي اثبات نقص جنين) 239
اثبات مرگ و علت آن با آزمايشات پزشكي 240
ضميمه: آزمایشات پزشکی استفتائات و ديدگاه‌های مراجع 241
پرسش دربارة تحقيقات پزشكي 241
استفتائات از حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 241
سؤال دربارة آزمايش براي تشخيص بيماري 241
استفتائات از آيت‌الله صافي گلپايگاني 243
استفتاء از آيت‌الله مكارم شيرازي 245
چند سؤال سؤال مشترك از مراجع دربارة آزمايش پزشكي 248
پاسخ آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني قدس سره 248
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 248
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 249
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 249
عدم اعتبار آزمايش پزشکي D.N.A در اثبات زنا و نسب؛ آزمايشات پزشکي به عنوان مستند علم قاضي 249
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 250
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف‌الله صافي گلپايگاني 250
تشخيص هويت ميت از طريق قطع انگشت يا کالبد شکافي 250
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 251
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 251
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 251
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 252
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 252
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 252
آزمايش براي تعيين والدين فرزند 252
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 253
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 253
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي (ره) 253
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 254
پاسخ آيت‌الله العظمي محمدتقي بهجت(ره) 254
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 254
اعتبار نظريه آزمايش خون براي كشف واقعيت 254
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 254
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 254
سؤال دربارة آزمايش خون براي تشخيص نسب 255
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 255
جواز آزمايش دارو بر روي انسان 255
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 255
استفتاء درباه دلالت آزمايشات از آيت الله محمد جواد فاضل لنکراني 255
باروي پزشكي (تلقيح مصنوعي) 257
تبيين موضوع 257
تعريف‌ها و تقسيم‌هاي تلقيح مصنوعي 257
تعريف پزشکي تلقيح مصنوعي 259
پيشينه موضوع 260
اقسام و شکل‌هاي مختلف باروري مصنوعي 261
تلقيح با نطفه يا اسپرم شوهر 261
ديدگاه‌هاي فقيهان 263
ممنوعيت مطلق 263
جواز مطلق 264
جواز مطلق باروري مصنوعي بين زوحين و جواز مشرو ط بين بيگانگان؛ 264
جواز مطلق باروري ميان زوجين و حرمت مطلق آن در بيگانگان 264
ادله قائلين به ممنوعيت باروري مصنوعي 265
اصالت احتياط در فروج 265
نقد و بررسي اصالت احتياط در فروج 265
الف) استدلال به روايات بر لزوم احتياط در فروج 265
صحیحة شعيب بن حداد 265
نقد استدلال 266
روايت علاء بن سيابه 267
بررسي سندي 268
تبين استدلال 268
نقد استدلال به روايت علاء بن سيابه 268
ب) استدلال به آيات بر لزوم احتياط در فروج 269
آيه نخست 269
1. حکم عمومي وجوب حفظ فرج 269
2. استناد با تکيه بر اطلاق «وراء ذلک» 270
نقد استدلال به آيه 270
آيه دوم 271
تقريب استدلال 271
نقد استدلال 272
آيه سوم 274
نقد و بررسي استدلال مذکور 275
آية چهارم 276
ديدگاه برگزيده در زمینة استدلال به آيات 276
استناد به روايات بر حرمت تلقيح 276
روايت علي بن سالم 277
بررسي سندي 277
نقد و بررسي دلالت 278
بررسي سندي 279
بررسي دلالت حديث 279
روايت اسحاق بن عمار 279
بررسي سندي 280
بررسي دلالت 280
روايت عمار بن موسي 280
رواياتِ بيان‌گرِ حکمت حرمت زنا 281
تقريب استدلال 282
نقد و بررسي دلالت 282
چيکيده و نتايج برگرفته از آيات و روايات 282
روايات موهم جواز تلقيح 283
روايت معلي بن خنيس 283
تقريب استدلال 283
نقد و بررسي استدلال 284
آثار فقهي ـ حقوقي باروري مصنوعي 284
نسب فرزند 285
معناي لغوي نسب 285
معناي عرفي نسب 285
انتساب فرزند به مادر 286
ديدگاه نخست: ملاک تولد 286
نقد استدلال مذکور 287
ديدگاه برگزيده 287
آثار الحاق 287
رابطة قاعدة فراش با باروري پزشکي 288
ضميمه: تلقیح مصنوعی ديدگاه‌ها و فتاواي مراجع تقلييد 290
ديدگاه حضرت امام خميني 290
باروي با اسپرم همسر 292
باروري با اسپرم غير همسر 293
نسب كودكان با تلقيح صناعي 293
ازدواج فرد متولد با تلقيح صناعي 294
نسبت كودكان متولد به طريق تلقيح صناعي 294
انتقال جنين 294
ديدگاه‌هاي مقام معظم رهبري دربارة تلقيح مصنوعي 295
ديدگاه‌هاي آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني قدس سره دربارة تلقيح مصنوعي 298
فتاواي حضرت آيت‌الله العظمي خوئي قدس سره 303
نظر حضرت آيت‌الله العظمي وحيد 303
استفتائات از حضرت آيت‌الله العظمي تبريزي قدس سره دربارة تلقيح 304
استفتائات از حضرت آيت‌الله العظمي صافي گلپايگاني دربارة تلقيح 305
استفتائات از آيت‌الله العظمي بهجت 307
تلقيح مني مرد اهل كتاب 309
استفتائات و ديدگاه‌های آيت‌الله العظمي مکارم دربارة تلقيح مصنوعي 309
1. قرار دادن نطفه مرد در رحم همسرش 309
2. حکم فرزند با تلقيح 309
3. تلقيح به شبهه 309
4. حکم اجاره رحم محارم 310
5. اهداء جنين و اسپرم 310
6. از بين بردن نطفه رشد يافته در آزمايشگاه 310
7. انتقال جنين از يک رحم به رحم ديگر 311
8. حکم شرعي تلقيح مصنوعي 312
9. گرفتن نطفه شوهر بعد از فوت 312
10. مادر جانشين 312
11. تزريق نطفه مرد اجنبي به زن شوهردار 313
12. پيوند تخمدان زن اجنبي به زوجه 313
13. احکام انتقال جنين‌هاي آزمايشگاهي به رحم مادر جانشين 313
15. توليد فرزند با استفاده از محصولات نباتي 315
16. توليد فرزند با اسپرم نباتي در رحم مصنوعي 315
17. لقاح خارج رحمي 316
18. پيوند تخمدان زن اجنبيه به زوجه 316
19. تلقيح نطفه اجنبي به اجنبيه 317
20. راه حل شرعي تلقيح نطفه مرد اجنبي 317
21. ولد به شبهه در تلقيح مصنوعي 318
22. دريافت اجرت توسط مادر جانشين 318
23. از بين بردن نطفه رشد يافته در آزمايشگاه 319
سؤالات مشترك از مراجع عظام 320
نگاه و لمس حرام؛ عدم جواز تلقيح بين دو اجنبي 321
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 322
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي (ره) 322
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف‌الله صافي گلپايگاني 322
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 322
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 322
احکام و آثار انتقال نطفه زوج پس از مرگ به رحم زوجه يا اجنبيه 323
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 323
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 323
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 323
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 323
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 323
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 324
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 324
تلقيح اسپرم اجنبي به لحاظ فقدان اسپرم در شوهر 324
نسب ناشي از تلقيح مواد غير انساني به رحم مصنوعي 325
استفتاء درباره تلقيح پزشکي از آيت الله محمد جواد فاضل لنکراني 326
تلقيح مصنوعي و حکم فرزند و ارث او 326
جريان عقد موقت براي تلقيح مصنوعي 326
بكارت (تدليس در بکارت) 329
تبيين موضوع 329
تعريف بکارت و ملاك آن 330
نقد و بررسي تعاريف لغوي 332
ديدگاه فقيهان در ملاك بکارت و زوال آن 333
ديدگاه نخست: انحصار زوال بکارت با دخول 333
ديدگاه دوم: زوال نكاح به دخول يا هر دليل ديگر 333
ديدگاه سوم: زوال بکارت با ازدواج 334
نقد و بررسي ادله ديدگاه‌ها 334
ادله ديدگاه نخست: انحصار زوال بکارت به دخول 334
استدلال به آيات قرآن 335
نقد استدلال به آيات 335
استدلال به صحیحة علي بن جعفر 336
ادله ديدگاه دوم: ملاك از بين رفتن پردة بکارت 337
دليل ديدگاه سوم: ملاك ازدواج 338
نقد ديدگاه مرحوم سيد 339
ديدگاه برگزيده 339
تدليس در بکارت 340
تعريف تدليس 340
اقسام تدليس 341
بررسي ديدگاه‌ها 342
ديدگاه برگزيده 345
ديدگاه برگزيده 347
سوم: بكرنمايي با عمل جراحي 347
امكان ترميم پردة بکارت در سخن فقيهان 348
حكم ترميم پردة بکارت 348
1. ديدگاه جواز 348
دلايل جواز ترميم پردة بکارت 349
دليل نخست: اولويت انسان نسبت به نفس خويش 349
دليل دوم: اصل اباحه 349
دليل سوم: استدلال به اضطرار 350
تبيين اختصاري اضطرار 350
دليل چهارم: استناد به قاعدة نفی عسر و حرج 352
دليل پنجم: اصل برائت 352
2. ديدگاه حرمت ترميم بکارت 353
دلايل حرمت ترميم پردة بکارت 353
دلیل نخست: وجوب حفظ فرج 353
نقد و بررسي استدلال به آيه مذکور 355
دليل دوم: حرمت اعانت بر اثم 355
صدق و تحقق اعانت 356
ديدگاه نخست: كافي بودن صرف علم و اطلاع معاون از قصد مباشر 356
ديدگاه دوم: ضروري بودن قصد مجرمانه، علاوه بر علم و اطلاع معاون 357
ديدگاه سوم: كافي بودن قصد يا صدق عرفي معاونت 357
ديدگاه چهارم: ديدگاه تفصيل بين مقدمات نزديك و دور 358
ديدگاه پنجم: تحقق نتيجه در خارج 360
نتيجه‌گيري كلي 361
ضميمه: استفتائات و ديدگاه‌هاي فقيهان دربارة بکارت 363
استفتائات از حضرت امام خميني قدس سره 363
فتاوي و ديدگاه‌هاي آيت‌الله فاضل دربارة بکارت 365
معاينه عروس براي بررسي بکارت 365
حكم ترميم پردة بکارت 365
ارش ازالة بکارت 366
چند استفتاء از آيت‌الله العظمي فاضل قدس سره 366
استفتائات ازحضرت آيت‌الله بهجت قدس سره 367
ترميم پردة بکارت 367
ادعاي شوهر مبني بر باكره نبودن همسر 367
اختلاف زن و شوهر در بکارت 368
ازالة بکارت بر اثر جراحي 368
استفتائات از حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 369
ترميم پردة بکارت 369
آزمايش پردة بکارت 369
فقدان بکارت 370
استفتائات مشترك از مراجع عظام 370
مفهوم شرط بکارت در عقد ازدواج 370
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 371
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 371
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 371
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 371
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه اي 372
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 372
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي (ره) 372
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 372
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 373
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 373
اختلاف زوجين در بکارت 373
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 373
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي سيستاني 374
پاسخ آيت‌الله العظمي محمدتقي بهجت(ره) 374
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 374
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 374
نقش ترميم پردة بکارت در تخلف از شرط بکارت 374
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 375
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 375
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 375
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 375
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 375
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 376
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 376
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 376
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 376
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 376
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 376
شرط بکارت زوجه در نکاح و آثار قضايي آن 377
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه اي 377
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 377
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 378
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي (ره) 378
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف‌الله صافي گلپايگاني 378
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 378
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 379
بلوغ 381
تبيين موضوع 381
تعريف لغوي بلوغ 381
بلوغ در اصطلاح فقيهان 382
پديده بلوغ از ديدگاه روان‌شناختي 383
استعمالات بلوغ در قرآن 384
ديدگاه‌هاي فقيهان دربارة بلوغ 385
بررسي حد بلوغ در روايات 388
بررسي روايات در زمینة بلوغ 388
دستة نخست 388
1. صحیحة هشام 388
2. صحیحة علي بن جعفر عليه السلام 389
3. روايت رفع قلم از صبي 389
4. روايت امام صادق عليه السلام از پيامبر صلي الله عليه وآله 389
5. روايت طلحة بن زيد 390
دستة دوم 390
روايت عبد الله ابن‌سنان 391
دستة سوم 391
روايت ابن ابي عمير از امام صادق عليه السلام 391
روايت ديگر ابن ابي عمير از امام صادق عليه السلام 392
روايت حمزة بن حمران از امام باقر عليه السلام 392
روايت يزيد كناسي 393
روايت عبدالله بن سنان 394
مرسله شيخ صدوق 395
دستة چهارم 395
رواياتي بيان‌گر روا نبودنِ آميزش با دختر پيش از نُه سالگي 395
روايت حلبي 395
روايت زراره 396
نشانه‌هاي بلوغ 396
احتلام (انزال) 397
احتلام مشترك ميان مرد و زن يا اختصاصي مردان 397
اِنبات مو بر عانه 398
سن خاص 399
دو نشانه اختصاصي دختران 399
نتيجه و ديدگاه برگزيده 400
شرطيت بلوغ 401
1. بلوغ در عبادات 401
2. بلوغ در معاملات 402
الف) بلوغ در نكاح 402
ب) حَجْر غيربالغ 402
3. بلوغ در ساير احکام 403
نتيجه‌گيري 404
ضميمه: فتاوي و نظرات مراجع تقلييد دربارة بلوغ 405
فتواي حضرت امام در زمینة بلوغ 405
ديدگاه‌هاي آيت‌الله فاضل در زمینة بلوغ 405
استفتائات دربارة بلوغ از حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 407
احكام بلوغ 407
ديدگاه‌هاي آيت‌الله بهجت دربارة بلوغ دختران و پسران 409
رابطه بلوغ و رشد 409
جهل به تاريخ تولد 409
اختلاف زمان تكليف به اصول و فروع 409
تفصيل بين احكام نسبت به دختران 409
خون ديدن قبل از نه سالگي در دختران 410
نظرات آيت‌الله مكارم دربارة بلوغ 410
سؤالات مشترك از مراجع عظام 412
ملاک سن بلوغ در دختران جهت اجراي حدود و قصاص 412
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي (ره) 412
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه اي 413
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 413
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 413
پاسخ آيت‌الله العظمي شبيري زنجاني 413
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 414
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 414
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 414
سن بلوغ دختران 414
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 415
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 416
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 416
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 416
مفهوم بلوغ 417
پاسخ آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 418
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 418
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 419
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 419
پرسشي از مقام معظم رهبري 419
سؤالي از آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 419
بيماري‌هاي مسري (ايدز) 421
تبيين موضوع 421
فرايند ايدز 421
مرحله آلودگي 423
مرحله بيماري 423
راه‌هاي انتقال ايدز 423
حكم فقهي ابتلا به ايدز 424
1. حرمت القاي در تهلكه 424
2. افساد نفس 425
3. اهلاك نسل 425
4. اختلال نظام جامعه 426
5. قاعده لاضرر 427
حكم فقهي انتقال بيماري مسري كشنده (ايدز) 427
الف) علم مجني عليه به ناقل بودن متهم 430
ب) فرض بي‌خبري مجني عليه از ناقل بودن متهم 430
ابراي جاني به وسيلة مجني عليه قبل از عمل 431
ابراي جاني بعد از عمل 432
بررسي ديدگاه‌ها 432
1. امكان ابراي ذمه جاني 432
2. عدم صحت عفو جاني به وسيلة مجني عليه 434
نتيجه‌گيري كلي 436
ضميمه: بيماري‌هاي مسري (ايدز) 437
ديدگاه حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني دربارة ايدز 437
ديدگاه‌هاي آيت‌الله بهجت دربارة فسخ نكاح به خاطر ايدز 437
سرايت بيماري به پزشك 438
ديدگاه آيت‌الله مكارم شيرازي دربارة ازدواج مبتلايان به ايدز 438
امکان طلاق قضايي در صورت ابتلاء به بيماري ايدز 439
تأثير بيماري مسري يکي از زوجين در تحقق احصان 439
سؤالات مشترك از مراجع عظام 440
پاسخ مقام معظم رهبري 440
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 440
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 440
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 441
مبتلا کردن ديگري به بيماري ايدز و مرگ او 441
پاسخ حضرت آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني (ره) 441
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره): 441
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 441
حکم سرايت دادن تعمدي ويروس ايدز 441
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 442
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 442
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 442
ضمان و نوع قتل در اثر سرايت دادن ويروس ايدز 442
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 443
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 443
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 443
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 443
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 443
جواز حبس يا قرنطينه مبتلايان به بيماري‌هاي مسري و لاعلاج 444
آيت‌الله العظمي سيدعلي خامنه‌اي 444
آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 444
آيت‌الله العظمي لطف‌الله صافي گلپايگاني 444
آيت‌الله العظمي محمدتقي بهجت(ره) 444
آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 445
انتشار عمدي يا غير عمدي بيماري مهلک و مسري به ديگران 445
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 445
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي (ره) 445
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 445
پاسخ آيت‌الله العظمي محمدتقي بهجت(ره) 446
حکم سرايت دهنده عمدي بيماري‌هاي کشنده.... 446
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 447
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 447
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 447
ضمان آرايشگر و تزريق‌کننده آمپول نسبت به صدمات ناشي از استفاده از وسايل غير بهداشتي 447
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 448
پاسخ آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني 448
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 448
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف‌الله صافي گلپايگاني 448
پاسخ آيت‌الله العظمي محمدتقي بهجت(ره) 449
پزشك قانوني 451
تبيين موضوع 451
اعتبار نظر پزشک قانوني به عنوان خبره 451
ادله اعتبار نظر اهل خبره 452
سيره عقلا بر رجوع به اهل خبره 452
دلايل حجيت سيره 453
الف) عدم ردع شارع 453
ب) حصول اطمينان و وثوق از نظر اهل خبره 454
ج) شهادت بودن نظر اهل خبره 455
نظر پزشك در باب قصاص و ديات 455
نظر اهل خبره و علم قاضي 456
عناصر تأثيرگذار در كار پزشك قانوني 458
وظايف پزشکي قانوني 459
تشخيص مرگ و علت آن 459
چگونگي تشخيص مرگ 460
تغييرات پس از مرگ 460
بررسي اعتبار نظر پزشك قانوني دربارة مرگ 461
نظر پزشكي قانون در تشخيص هويت 462
ضرب و جرح‌شناسي (تروماتولوژي) 463
تعريف ضرب و جرح 463
انواع ضرب و جرح 464
گواهي کارشناسان در موارد ضرب و جرح 465
نقص عضوي و ارش آن 466
تعريف ديه و ارش 466
طريقه محاسبه ارش جنايي 469
مناقشه اين طريقه محاسبه 470
الغاي بردگي 471
خلاصه بحث 475
مرگ به دليل خفگي 476
مرگ با مسموميت 477
تشخيص مسموميت‌ها 477
نحوه تشخيص مسموميت‌ها در افراد زنده 478
نحوه تشخيص مسموميت‌ها در اجساد 478
تشخيص مرگ‌هاي طبيعي به وسیلة پزشك قانوني 478
انواع مرگ‌ها 478
تشخيص خودکشي 479
تعريف مرگ ناگهاني 479
اهميت مرگ ناگهاني 480
بررسي و تعيين علت فوت 481
نظر پزشك قانوني در جرايم جنسي 482
نتيجه‌گيري كلي 484
ضميمه: استفائات و ديدگاه‌هاي مراجع دربارة پزشك قانوني 485
ديدگاه‌هاي حضرت آيت‌الله فاضل 485
صدور گواهي از طرف پزشك 485
جايگاه سخن پزشكي قانوني 487
استفتاء از آيت‌الله العظمي صافي گلپايگاني دربارة پزشك قانوني 487
حضرت آيت‌الله بهجت 487
اثبات جرم از راه پزشكي قانوني 487
تشخيص پزشك در تحقق زنا و لواط 488
حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 488
اظهار نظر پزشكي قانوني در صورت داشتن مفسده 489
ارزش نظريه کارشناس در جرايم عفافي؛ جواز تفحص در جرايم جنسي 490
آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 490
پيوند اعضا 491
تبيين موضوع 491
تقسيمات پيوند اعضا 491
پيوند اشياي خارجي به انسان 491
پيوند اعضاي حيوان به انسان 492
پيوند اعضاي انسان به انسان 493
ديدگاه‌ها 493
پيوند از انسان زنده به خودش 493
دليل مانعين 494
منع مطلق 494
حکم طهارت و نجاست عضو پيوندي 498
تأثير پيوند در حکم قصاص 499
تبيين مسئله اول 499
الف) پيوند عضو توسط مجني‌عليه بعد از قصاص 502
ب) پيوند عضو توسط مجني عليه بعد از قصاص 503
ارزيابي استدلال به روايت 506
ارزيابي دلالت روايت 506
تبيين مسئله دوم: پيوند مجني‌عليه پيش از قصاص 506
نتيجه‌گيري 509
پيوند عضو از انسان زنده به انسان زندة ديگر 509
جواز و عدم جواز جداسازي اعضاي بدن انسان زنده 510
الف) برداشت اعضا بدون اضطرار 510
حرمت 510
حرمت ضرر زدن به بدن خود 510
بحث حکمي 510
حديث نفي ضرر و ضرار 510
نقد استدلال به لا ضرر 512
ادلة حرمت اضرار به بدن به صورت ويژه 513
تقريب استدلال 514
نقد استدلال 514
ادلة حرمت قتل نفس 515
چکيدة ديدگاه برگزيده 516
ب) برداشت اعضا در صورت اضطرار 516
ج) اذن حاکم شرع در جواز برداشت عضو پيوندي 519
د) نقش وصيت در جواز برداشت عضو 519
رابطة انسان با اعضاي بدن خودش 521
الف) دلايل مالکيت 521
1. آية النبي أولي... 522
2. آيات شراء 522
3. عقلايي بودن مالکيت 525
4. مالکيت حقيقي 526
نقد استدلال 526
5. خلقت موجودات براي انسان 526
نقد استدلال 527
ب) دلايل سلطنت بر بدن 527
دلايل قائلين به سلطنت 527
1. مدبريت نفس 527
2. عدم دليل بر مالکيت 528
3. عدم تملک انسان 528
نقد و بررسي ادلة سلطنت 528
ه( نقش اذن اوليا در جواز برداشت عضو 529
احکام مترتب بر پيوند اعضا 530
1. خريد و فروش اعضاي بدن 530
ديدگاه اول: عدم جواز فروش 531
1. مالک حقيقي بودن خدا 531
2. اعتبار مملوکيت مبيع در خريد و فروش 531
3. بطلان بيع ميته 532
دلايل بطلان خريد و فروش ميته 532
آية شريفة تحريم استفاده از ميته 532
اجماع 532
روايات 533
بطلان خريد و فروش اشياي نجس 533
ماليت نداشتن اعضا 534
ديدگاه دوم: جواز فروش 535
استناد به اصل عملي 535
استناد به مالک بودن انسان 535
الف) بناي عقلا 535
ب) دليل خاص 536
ج) نظريه مشورتي 536
ديدگاه سوم: قابليت فروش بر مبناي حق تصرف 536
ضميمه: استفتائات و ديدگاه‌هاي مراجع دربارة پيوند اعضا 539
نظر فقهي حضرت امام خميني در مورد پيوند اعضا و مرگ مغزي 539
پيوند قرنيه از ميّت مجهول الهويه 539
پيوند كليه 540
استفتائات مقام معظم رهبري دام ظله 540
قطع اعضاي بيمار لاعلاج به منظور پيوند به بيماران ديگر 540
پيوند استخوان ميت به فرد زنده 541
پيوند اعضاي حيوانات به انسان 541
کاشت ناخن مصنوعي براي بانوان 541
ديدگاه‌هاي آيت‌الله فاضل لنكراني قدس سره 542
ديدگاه‌هاي ديگر آيت‌الله سيستاني دربارة پيوند عضو 547
ديدگاه‌هاي آيت‌الله العظمي صافي دربارة پيوند اعضا 547
استفتائات از آيت‌الله بهجت قدس سره 550
استفاده از اعضاي ميّت براي پيوند با اجازة ولي 550
اجازة ولي براي استفاده از اعضاي ميّت با عدم رضايت قبلي ميّت 550
پيوند اعضا 551
وصيت ميّت براي پيوند اعضا و عدم رضايت ولي 551
وصيت ميّت براي پيوند اعضا بعد از موت 551
استفتائات آيت‌الله مكارم شيرازي 551
پيوند از اعضاي انسان مرده 551
پيوند از اعضاي انسان زنده 554
وصيّت به پيوند اعضا 555
پيوند از اعضاي حيوانات 556
پيوند دست قطع شدۀ سارق 557
برداشتن اعضاي بدن اعدامي‌ها براي پيوند 557
پيوند دست قطع شدۀ محارب 557
پيوند عضوي كه با قصاص قطع شده است 558
برداشتن اعضاي بيمار لاعلاج براي پيوند 558
برداشتن اعضاي كسي كه دچار مشكل مي‌شود 558
برداشتن اعضا با اطمينان به ردّ پيوند 558
برداشتن اعضاي بدن در غير مورد ضرورت 559
ج) خريد وفروش اعضاي بدن 559
استفتاء مشترك از مراجع دربارة پيوند اعضا 561
پاسخ آيت‌الله العظمي فاضل لنكراني 561
پاسخ مقام معظم رهبري 562
پاسخ‌هاي آيت‌الله العظمي سيستاني دربارة پرسش‌هاي فوق 562
پاسخ‌هاي آيت‌الله العظمي تبريزي دربارة پرسش‌هاي فوق 563
پاسخ‌هاي آيت‌الله العظمي بهجت به پرسش‌هاي فوق 563
پاسخ‌هاي آيت‌الله مكارم به پرسش‌هاي فوق 563
لزوم اذن بيمار در برداشت اعضا 564
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني (ره) 564
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 564
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 564
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد فاضل لنكراني(ره) 565
پاسخ آيت‌الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني 565
پاسخ آيت‌الله العظمي ناصر مكارم شيرازي 565
استفتاء دربارة فروش كليه 565
پاسخ مقام معظم رهبري 565
پاسخ حضرت آيت‌الله فاضل لنكراني 566
پاسخ حضرت آيت‌الله سيستاني 566
پاسخ حضرت آيت‌الله تبريزي 566
پاسخ حضرت آيت‌الله صافي گلپايگاني 566
پاسخ حضرت آيت‌الله بهجت 566
پاسخ حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي 567
سؤال از وجوب يا عدم وجوب پيوند 567
پاسخ آيت‌الله العظمي ميرزا جواد تبريزي(ره) 567
پاسخ آيت‌الله العظمي محمد تقي بهجت(ره) 567
فهرست آیات 569
فهرست روایات 573
