نقد و بررسي فقه مقاصدى از نظرگاه اهل سنت
تأليف: محمدعلی قاسمی، احمد خوانساری
پيـش‌گفتـار
بسم الله الرحمن الرحیم
والحمد لله ربّ العالمین والصلاة والسلام علی محمد وآله الطاهرین
به گاه آفرینش، خداوند حکیم، هستی را در راستا و غایتی ویژه سرشت و تکوین و تشریع را غایت‌مند و هدفدار وجود بخشید، چرا که سعادت بشر یکی از مهم‌ترین اهداف و مقاصد شریعت و آفرینش است.
به دلایلی که در آینده تبیین خواهد شد بحث از مقاصد شریعت در نظرگاه اهل سنت یکی از منابع مهم کشف حکم شارع مقدّس به شمار رفته است و در موارد مختلف و تنگناهای پاسخ‌گویی به مسائل در حوزه‌های متفاوت به کار گرفته شده است.
تحولات شگرف و پیشرفت‌های گوناگون در عرصه‌های مختلف زندگی، سبب شده تا پرسش‌های فزون‌تری بر فقه عرضه شود و مجتهدان بر اساس قواعد به گونه‌ای روش‌مند از منابع (کتاب، سنت، عقل و اجماع) از دیدگاه شیعی و (قرآن کریم، سنت نبوی، سنت صحابی، قیاس، استحسان، مصالح مرسله یا استصلاح، سد ذرایع، فتح ذرایع، اجماع) از دیدگاه اهل سنت به پاسخ‌گویی مسائل عرضه شده بپردازند.
در این میان، اهل سنت به دلیل فاصله گرفتن از امامان معصوم عليهم السلام (به دلیل عدم پذیرش عصمت آنان) و مواجه شدن با فقر سندی حاصل از ممنوعیت نقل حدیث در پاره‌ای از مقاطع تاریخی، و به سبب ضعف حاکم بر اصول فقه و ضعف توانایی در به کارگیری اصول عملیه (که به روش اجتهادی و با ساختار منطقی وظیفه عملی را تعیین می‌نماید و مکلّف را از شک و حیرت خارج می‌سازد) در مواجه با انبوهی سؤال به سوی کشف حکم از مسیر مقاصد کلی، قیاس، علل، حکمت‌های خرد و کلان، استحسان، ذوق شخصی و مانند به پاسخ بپردازند.
مصادری چون مقاصد شریعت در مذاهب مختلف اهل سنت نیازمند بررسی و نقد جدی از سوی پژوهش‌گران است که تا کنون صورت نگرفته است، از این رو در این لزوم واکاوی و باز‌شناسی ماهیت نظریه مقاصد مقدمه‌ای برای نقد آن خواهد بود.
اینک توفیق رفیق راهمان شد تا کاری پژوهشی را درباره «نظریه مقاصد اهل سنت» به تصویر کشیم و به نقد آن از نظرگاه اجتهاد شیعه بپردازیم و با افتخار آن را به همه دانشوران و پژوهش‌گران تقدیم نماییم، سزد که سپاس خویش را به کردگار توانا و دانا، ابراز داریم و یادی از مرجع فقید حضرت آيةالله العظمی فاضل لنکرانی(قدس سره)، بنیان‌گذار مرکز فقهی ائمه اطهار عليهم السلام بر زبان جاری سازیم و علو درجاتش را در دستان دعا به سوی آسمان بالا بریم و از همه همراهان این مسیر طولانی، به ویژه حمایت‌های آيةالله محمدجواد فاضل لنکرانی رئیس آن مرکز بزرگ و جناب حجةالاسلام و المسلمین فاضل کاشانی و معاون پژوهش جناب آقای دکتر محمد مهدی مقدادی تشکر و قدردانی نماییم، نقد اساتید و راهنمایی آنان را به دیده منّت پذیرا باشیم.
امید است تلاش صورت گرفته مورد رضایت حضرت احدیت و امام هدایت و مهربانی حضرت بقية الله(عجل الله تعالي فرجه الشريف) قرار گیرد و در معرّفی اندیشه‌های نقّادانه و معرفت‌افزایی محققان و غنی‌سازی ادبیات موضوع، کامروا باشد.
محمدعلی قاسمی، احمد خوانساری
تابستان 1393ش
فهرست مطالب
پيـش‌گفتـار 17
فصل اول: کليات و بررسيِ واژگاني 19
گفتار اول: کـليـات 21
واکاوي و تبيين موضوع 21
ضرورت و اهميت پژوهش 23
پيشينه کاوي پژوهش 24
اهداف پژوهش 29
شيوه و روش پژوهش 30
سؤال اصلي پژوهش 30
ترتيب و سامان‌دهي پژوهش 31
گفتار دوم: مفهوم‌شناسي واژگان 32
واژه‌شناسي مقاصد 32
توصيف اصطلاحي «مقاصد» 33
تعريف غزالي 33
تعريف عزالدين عبد السلام 34
تعريف ابن عاشور 35
تعريف علال الفاسي 35
تعريف وهبه زحيلي از مقاصد 36
تعريف احمد الريسوني 36
معنا‌شناسي شريعت در لغت 37
مفهوم‌شناسي شريعت در اصطلاح 38
نسبت‌سنجي مفهوم دين و شريعت 39
مفهوم‌شناسي فقه در لغت 40
ماهيت فقه در اصطلاح 41
نسبت معنايي فقه و شريعت 42
فلسفه فقه 43
واکاوي مجدد فلسفه فقه 43
باز‌شناسي لغوي «علت» 44
واژه‌شناسي توصيفي «علت» 45
اقسام علت 46
واکاوي مفهوم حکمت 48
نسبت‌سنجي مفهوم علت و حکمت 48
مفهوم‌شناسي مصلحت 49
جايگاه مصلحت در نظام استنباطي اهل سنت 50
ارتباط مصالح با مقاصد 52
تنقيح مناط 53
تخريج مناط 53
فرق تنقيح مناط و تخريج مناط 54
تحقيق مناط 54
مذاق شريعت 55
مذاق در شناسايي لغوي 55
شناسايي مفهوم «مذاق شريعت» 56
تمايز مذاق شريعت با مقاصد شريعت 57
حسن و قبح عقلي 59
تعريف لغوي عقل 59
مفهوم عقل در منطق، کلام، اخلاق و فلسفه 60
عقل نظري و عملي 60
بازگشت به نظريه حسن و قبح 61
معاني حسن و قبح 62
گفتار سوم: بررسي منابع تشريع از نظرگاه فريقين (باز‌شناسي جايگاه نظريه مقاصد در منابع تشريع) 64
ديدگاه‌ها در زمينه منابع استنباط 64
منابع استنباط و اجتهاد 66
منبع اول: قرآن مجيد 66
دلايل حجيّت و استناد قرآن به خداوند 67
حجيّت نصوص و ظواهر قرآن 69
منبع دوم: سنّت نبوي 70
منبع سوم: سنت صحابه 73
منبع چهارم: اجماع 74
منبع پنجم: عقل 78
تعيين محل نزاع 81
ملازمه عقليه بين حکم عقل و حکم شرع 82
انواع استدلال عقل 83
حجّيت عقل 83
منبع ششم: قياس 84
تعريف اصطلاحي قياس 84
جايگاه قياس در استنباط احکام 85
ارکان قياس 86
اقسام قياس 87
حجيت قياس 88
منبع هفتم: استحسان 91
تعريف استحسان 91
فصل دوم: سير تاريخي مقاصد شريعت در مدرسه اماميه و اهل سنت 95
گفتار اول: تاريخچة نظريه مقاصد در مدرسه اماميه 97
معصومين و کشف ملاک و مقاصد احکام 98
فقهاي شيعه و مقاصد شريعت 103
1. تنقيح مناط در فقه و اصول شيعه 112
2. استظهار از نصوص با توجه به مقاصد 120
نتيجه‌گيري نظريه 124
ادله لزوم توجه به مقاصد در فهم نصوص 125
سبب عدم انتشار فقه مقاصدي نزد علماي شيعه 127
1. عدم امکان شناخت ملاکات احکام 127
2. روش‌مند نبودن فقه مقاصدي 128
3. سبب تاريخي 128
4. غناي روايي مکتب اهل بيت عليهم السلام 129
5. صدور روايات فراوان امامان عليهم السلام در مذمت قياس و راي 130
گفتار دوم: انديشه مقاصدي در مدرسه اهل سنت 132
الف) عصر صحابه 132
ب) مقاصد الشريعه در دوران فقهاي اوليه اهل سنت (ائمه مذاهب فقهي) 134
1. ابوحنيفه 135
2. مالک بن انس 136
3. شافعي 138
4. احمد بن حنبل 140
ج) دوران پس از پيشوايان فقهي اهل سنت 141
1. ابومنصور ماتريدي 141
2. ابوبکر قفال شاشي 141
3. ابوعبدالله محمد بن علي الترمذي 142
4. ابوبکر ابهري مالکي 143
5. باقلاني 143
6. امام الحرمين جويني 144
7. غزالي 147
8. فخرالدين رازي 149
9. سيف‌الدين آمدي 150
10. تقي‌الدين السبکي 150
11. عزّالدين بن عبدالسلام 151
12. شهاب‌الدين قرافي 153
13. ابن‌تيميه 155
14. ابن‌قيم جوزيه 156
15. ابو اسحاق شاطبي 158
گفتار سوم: مقاصد شریعت در دوران حاضر 161
1. محمد عبده آغازگر دوباره فقه مقاصدي اهل سنت 162
2. شيخ محمد الطاهر ابن عاشور 163
3. علال الفاسي 165
4. احمد ريسوني 166
5. يوسف قرضاوي 169
برخي از کتاب‌هاي دوران معاصر اهل سنت در زمينه مقاصد 171
فصل سوم: مباني، ارکان و ادله نظريه مقاصد 175
گفتار اول: مباني و زيرساخت‌هاي نظريه مقاصد 177
اشکال اساسي در دليليت عقل 178
تأثير انکار حسن و قبح عقلي بر نظريه مقاصد 180
نقد و بررسي 182
فطرت 183
گفتار دوم: ارکان دانش مقاصد شريعت 185
رکن اول: هدف دانش مقاصد 185
رکن دوم: موضوع دانش مقاصد 187
رکن سوم: روش‌شناسي دانش مقاصد 188
گفتار سوم: امکان معرفت و شناخت مقاصد شريعت 190
گفتار چهارم: راه‌هاي شناخت مقاصد شريعت 192
راه اول: فهم دين و مقاصد، طبق مقتضيات زبان عربي 192
راه دوم: اوامر و نواهي شرعي 194
راه سوم: بيان مقاصد با نصوص 196
راه چهارم: استقراء 198
راه پنجم: اجماع 205
راه ششم: عقل 205
ضوابط استکشاف عقل 206
ضابطه اول: دوري از هواي نفس 206
ضابطه دوم: پرهيز از يگانه ديدن مصالح 206
راه هفتم: ظن و گمان معتبر 207
راه هشتم: سکوت شارع 208
گفتار پنجم: تقسيمات و انواع مقاصد 210
الف) تقسيم از جهت گستره و فراگيري 210
1. مقاصد کلي 210
تزکيه و پرورش، تعليم و تربيت 211
اخراج از ظلمت و رساندن به نور (بصيرت) و بالا بردن بينش 211
برداشتن بارهاي سنگين خرافه و جهل از دوش مردم 211
شکوفا نمودن استعدادها و خردهاي پنهان در زير غبار کفر 211
برخوردار کردن از زندگي پاکيزه و حيات طيبه 212
تطهير از زشتي‌ها و آلودگي‌ها 212
قيام به عدل 212
2. مقاصد نوعي 213
3. مقاصد جزئي 213
ب) تقسيم مقاصد به لحاظ شمول 214
ج) تقسيم مقاصد بر اساس اصلي و فرعي بودن 214
د) تقسيمات به لحاظ اندازه (اهميت) مصلحت 215
هـ) تقسيم مقاصد به لحاظ قوت ثبوت 216
گفتار ششم: تطبيق و ترجيح مقاصد 218
1. تقدم مصلحت کلي بر جزئي 219
2. ترجيح به لحاظ قوّت ثبوت 220
3. ترجيح بر اساس ارزشمندي مقصد و مصلحت 220
4. تقدم دفع مفاسد بر جلب منافع 220
5. سنجه و تقديم بر اساس پذيرش عالمان 221
6. تقديم مقصد داراي مصلحت افزون 221
7. تغليب جانب دفع مفسده افزون 221
گفتار هفتم: ادله مقاصد شريعت 223
دليل اول: قرآن کريم 224
مثال اول: مقصد تيسير و دوري از حرج 225
مثال دوم: مقصد عدالت 227
دليل دوم: سنت و روش نبوي 233
دليل سوم: روش صحابه و سلف 236
دليل چهارم: اجماع 240
دليل پنجم: استقراء 241
دليل ششم: قطعي بودن مقاصد 243
دليل هفتم: عقل 246
بيان اول 246
بيان دوم 247
بيان سوم 248
دليل هشتم: فطرت 248
دليل نهم: استدلال به حديث لاضرر 250
فصل چهارم: نقد مباني، ارکان و ادلّه مقاصد شريعت 253
گفتار اول: نقد مباني و ارکان مقاصد شريعت 255
نقد بحث پذيرش حسن و قبح عقلي 255
نقد اصل تعليل 257
نقد و بررسي 257
نقد کاشفيت نصوص نسبت به مقاصد 258
نقد و بررسي 258
نقد و بررسي استقرا 259
نقد و بررسي اجماع 260
نقد کاشفيت عقل 262
نقد کاشفيت ظن معتبر 263
نقدي بر انحصار برخي تقسيمات مقاصد 264
گفتار دوم: نقد ادله نظريه مقاصد شريعت 266
نقد دلیل اول تمسک به آيات قرآن کريم 266
نقد دليل دوم: تمسک به سنت نبوي 269
نقدهاي دليل سوم: روش صحابه 273
نقد دليل چهارم: اجماع 276
نقد دليل پنجم: استقراء 278
نقد دليل ششم: قطعي بودن مقاصد 281
نقد دليل هفتم: دليل عقلي 283
نقد دليل هشتم: فطرت 286
نقد دليل نهم: تمسک به حديث لاضرر 287
فصل پنجم: تطبيقات نظريه مقاصد 289
گفتار اول: تطبيقات از ديدگاه فقهان شيعه 291
مقدمه 291
الف. تطبيقات کلي مقاصد 292
تطبيقات مقاصد در معاملات 293
مقصد اول: حفظ سلامت فرد و جامعه 293
هدف دوم: تأمين حقوق اجتماعي افراد 294
مقصد سوم: جلوگيري از سوء استفاده 295
مقصد چهارم: تأمين منافع عمومي جامعه 295
مقصد پنجم: رعايت اعتدال و پيش‌گيري از اسراف 296
تطبيقات مقاصد در باب قضا و شهادات 297
تطبيقات مقاصد شريعت در باب حدود، قصاص و ديات 298
ب. تطبیقات مقاصد جزئي 299
استفاده از مقصد حفظ عقل و کرامت انساني 299
استفاده از مقاصد شريعت در راستاي اثبات طهارت اهل کتاب 300
بهره‌گيري از مقصد سمحه شريعت براي صحت بيع مضطر 300
اثبات خيار غبن با آسان‌گيري شريعت 301
مصلحت افراد مقصد شريعت 301
اخضاع اعلام شرک يکي از مقاصد شريعت 302
صحت نماز تقيه به خاطر مقصد تسهيل 302
استناد به مقاصد در خيار رؤيت 303
مقصد حفظ مال مردم 303
حرمت زنا به لحاظ مقصد حفظ نسب 304
گفتار دوم: تطبيقات اهل سنت 305
تطبيقات غزالي 305
تطبيقات ابن‌تيميه 309
تطبيقات ابن عاشور 316
1. عبادات 317
2. خوراکی‌ها و ذبیحه‌ها 320
3. خانواده 321
همانندي معروف ميان زن و شوهر 322
ازدواج موقت 322
زدن همسر 323
آثار سه طلاق که به یک باره انجام شود 324
طلاق 325
4. معاملات مالي و بدني 325
برخي تطبيقات در مسائل جديد 327
بيمه 327
کاشت و انتقال اعضاي (اهداء عضو) انسان 328
خريد و فروش خون 330
مهندسي ژنتيک و شبيه‌سازي انسان 330
شکافتن شکم مادر فوت شده و خارج نمودن بچه زنده 332
غنا و موسيقي 333
گفتار سوم: کاربرد مقاصد شريعت 335
1. نگريستن در اقوال و نصوص شرعي 335
2. رفع تعارض ميان نصوص شرعي 337
3. شناخت حکم اموري که نص مخصوصي ندارند 339
4. ايجاد حکم غير منصوص 342
5. تقليل احکام تعبدي 343
6. ايجاد توازن و اعتدال در احکام و عدم اضطراب 345
کتابنامه 347
