قاعده مَن ملك
برداشتى از دروس خارج فقه استاد معظم
حضرت آية‌الله حاج شيخ محمدجواد فاضل لنكرانى
تقرير و تنظيم: حجة‌‌الاسلام والمسلمين سيد مرتضى اهرى
بخش پژوهش مركز فقهى ائمه اطهار(عليهم‌السلام)
سخن آغازين
الحمد لله مالك الملك ومن ملك واصلّي واُسلّم على خاتم أنبيائه محمّد المصطفى وعلى وصيّه علي المرتضى وعلى قرينه فاطمة الزهراء وعلى الأئمّة من ولدهما سيّما خاتم الأوصياء حجّة بن الحسن العسكري عجّل الله تعالى فرجه الشريف واللعن على أعدائهم إلى قيام يوم الدين.
اما بعد؛
يكى از قواعدى كه در موارد متعدد در فقه مورد استفاده قرار گرفته است، قاعده معروف «من ملك شيئاً ملك الاقرار به» مى‌باشد. در اينجا اين پرسش مطرح است كه اين متن با آنكه در هيچ آيه و روايتى نيامده است، چگونه به عنوان يك قاعده فقهيه در كلمات فقهاء مورد استفاده قرار گرفته است؟ كتاب حاضر پاسخگوى اين پرسش و بيانگر نكات مهم و دقيق پيرامون اين قاعده است.
حضرت آيه‌الله آقاى حاج شيخ محمدجواد فاضل لنكرانى دامت بركاته به مناسبت درس خارج فقه (مبحث بيع فضولى) در سال تحصيلى 93 ـ 1392 درباره اين قاعده بحث كرده‌اند و يكى از فضلاى تلامذه ايشان، جناب حجه‌الاسلام والمسلمين آقاى سيد مرتضى ميرزاده اهرى دامت افاضاته اين مباحث را تنظيم و تقرير نموده تا در اختيار علاقمندان قرار گيرد.
آنچه در اين كتاب مورد توجه است آن است كه علاوه بر ذكر ادله مستقل اين قاعده، ادله غيرمستقل نيز مورد توجه قرار گرفته و به صورت كاملاً دقيق نقاط اشتراك و افتراق اين قاعده با شش قاعده ديگر يعنى قاعده قبول ادعاى بلامعارض، قاعده حجيت قول ذواليد، قاعده ائتمان، قاعده ما لا يعلم الاّ من قبله، قاعده اقرار العقلاء و قاعده فخريه بيان گرديده است.
مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام كه از بهترين يادگارهاى مرجع راحل، حضرت آيه‌الله العظمى فاضل لنكرانى رحمه‌الله مى‌باشد، پس از تأييد و امر حضرت استاد، اين اثر ارزشمند را به عنوان هفتمين قاعده از سلسله درس‌هاى قواعد فقه معظم‌له به زيور طبع آراسته و تقديم علاقه‌مندان مى‌نمايد.
به اميد آنكه اين تلاش مورد رضايت حضرت بقيه‌الله الاعظم عجل الله تعالى فرجه الشريف قرار گرفته و توشه‌اى براى مؤسس والامقام، استاد گرانقدر و مقرر گرام و همه عزيزانى كه در نشر اين اثر سعى وافر داشته‌اند، باشد. آمين رب العالمين.
مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام
محمدرضا فاضل كاشانى
10/9/1394
پيش گفتار
ساليان دراز است كه كتاب‌هاى فقهى همانند: خمس، زكات، حج، صوم، حدود، قصاص، ديات و خيارات توسط فقهاء عظام ـ كثر الله امثالهم ـ در حوزه‌ها تدريس و كتب عديده‌اى پيرامون آنها نگاشته مى‌گردد، اما كاستى بزرگى كه در حوزه ديده مى‌شود، بحث قواعد فقهيه است كه به رغم اهميت بسيارى كه دارد، نسبت به ساير بخشهاى فقه، كمتر مورد توجه بوده است. از اين رو، برخى فقهاى عظام عصر حاضر، همت گماشته و بحث و تدريس قواعد فقهى را در زمره رئوس برنامه‌هاى خويش قرار داده‌اند.
از جمله اين فقهاء گرانقدر، استادنا الاعظم، فقيه اهل بيت عصمت و طهارت؛ حضرت آيه‌الله حاج شيخ محمد جواد فاضل لنكرانى ـ روحى فداه ـ است كه به فراخور مباحث و در فرصتهاى مختلف، بسيارى از قواعد فقهيه را مورد بحث و بررسى دقيق قرار داده و ماحصل تحقيقات انيق خويش را براى شاگردان خويش تدريس نموده و برخى از قواعد مورد بحث توسط استاد براى استفاده ساير طلاب و فضلا، به زيور طبع نيز آراسته شده است.
آنچه اكنون تقديم حضور سروران مى‌گردد، تقريرى از دروس حضرت استاد پيرامون قاعده فقهى «من ملك شيئا ملك الإقرار به» مى‌باشد كه به مناسبت، در ضمن
درس خارج فقه؛ مبحث بيع فضولى افاضه فرموده‌اند كه به قلم اين كمترين به رشته تحرير درآمده است. در اين نوشتار سعى براين بوده است تا مطالب و نظرات حضرت استاد دقيق و با حفظ امانت نقل شده و مقصود ايشان تبيين گردد و هرجا نياز به شرح و بسط بوده، و يا به اقوال ساير بزرگان و فقهاى معاصر اشاره گرديده، در پاورقى آورده شده است.
يقينا اين نوشتار خالى از كاستى نيست و آنچه از كمى و كاستى كه در آن باشد، از قلت توشه علمى اين حقير است؛ نه ساحت قدسى حضرت استاد.
از اين رو مستدعى است كه سروران، از قصور و تقصير نگارنده چشم پوشى نموده و با تذكرات خويش براى رفع نقايص احتمالى، وى را رهين منت سازند.
در پايان از حسن توجه حضرت استاد در ملاحظه و افزودن برخى نكات دقيق به متن كتاب؛ همچنين به خاطر لطف و مرحمت بى‌پايان و حقّى كه بر اين كمترين دارند، تقدير و تشكر مى‌نمايم.
حوزه علميه قم
سيد مرتضى ميرزاده اهرى
15/5/1393
فهرست مطالب
سخن آغازين••• 5
پيش‌گفتار••• 7
مقدمه••• 9
1. فقه در لغت••• 9
1. قاعده در لغت••• 13
2. قاعده در اصطلاح••• 14
3. قاعده فقهى••• 15
پ) تفاوت بين قاعده فقهى و اصولى••• 16
1. شهيد اول (786 ـ 734ق)••• 25
2. فاضل مقداد (متوفاى 826ق)••• 25
3. شهيد ثانى (966 ـ 911ق)••• 26
4. شيخ جعفر كاشف الغطاء (متوفاى 1227ق)••• 26
5. سيد عبدالله شبّر (متوفاى 1241ق)••• 26
6. ملا احمد نراقى (متوفاى 1245ق)••• 26
7. سيد مير عبد الفتاح مراغى (متوفاى 1250 ق)••• 27
8. سيد محمد مهدى قزوينى حلى نجفى (متوفاى 1300ق)••• 27
9. نظر على طالقانى ( 1306 ـ 1240ق)••• 27
10. ملا حبيب‌الله كاشانى (متوفاى 1340ق)••• 27
11. شيخ مهدى خالصى كاظمى (متوفاى 1343ق)••• 28
12. شيخ محمدحسين كاشف الغطاء ( 1373 ـ 1294ق)••• 28
13. سيد حسن موسوى بجنوردى (1396 ـ 1316ق)••• 29
14. شيخ محمد فاضل لنكرانى (1428 ـ 1350ق)••• 29
15. شيخ ناصر مكارم شيرازى (معاصر)••• 29
16. سيد محمد كاظم مصطفوى (معاصر)••• 29
تقسيم نخست••• 30
تقسيم دوم••• 31
تقسيم سوم••• 35
تقسيم چهارم••• 36
مبحث اول: ادله و مستندات قاعده «من ملك»••• 43
مبحث اول: ادله و مستندات قاعده «من ملك»••• 45
فصل اول: ادله مستقل قاعده «من ملك»••• 47
1 ـ 1. كلام اول شيخ طوسى در مبسوط••• 48
2 ـ 1. كلام دوم شيخ طوسى در مبسوط••• 50
3 ـ 1 كلام قاضى ابن برّاج در مهذّب••• 51
4 ـ 1. كلام اول محقق در شرايع••• 53
5 ـ 1. كلام دوم محقق در شرايع••• 53
6 ـ 1. كلام اول علامه در قواعد••• 54
7 ـ 1. كلام دوم علامه در قواعد••• 56
8 ـ 1. كلام فخر المحققين در ايضاح••• 58
9 ـ 1. كلام شهيد اول در «القواعد و الفوائد»••• 60
10 ـ 1. كلام سيد يزدى در «تكمله عروة الوثقى»••• 63
1 ـ 2. كلام ابن قدامه در مغنى••• 64
2 ـ 2. كلام زيعلى در «تبيين الحقائق»••• 65
3 ـ 2. كلام بهوتى در «كشاف القناع»••• 66
4 ـ 2. كلام فقهاى حنفى در «مجله»••• 66
1. نظر مرحوم شيخ انصارى••• 68
2. نظر مرحوم محقق خوئى••• 69
3. نظر مرحوم امام خمينى••• 71
بررسى كلام امام خمينى••• 74
4. نظر مرحوم آقا ضياءالدين عراقى••• 76
بررسى كلام محقق عراقى••• 77
5. نظر مرحوم آيه‌الله محمد فاضل لنكرانى••• 78
بررسى كلام مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى••• 80
6. نظر حضرت استاد••• 80
بررسى ايرادات وارد شده بر سيره متشرعه••• 85
كلام مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى••• 87
اشكال بر دليل بناء عقلاء••• 87
پاسخ حضرت استاد••• 88
اشكال شيخ انصارى بر حجيت ظهور••• 94
بررسى اشكال شيخ انصارى••• 94
اشكال محقق بجنوردى بر دليل ملازمه••• 96
پاسخ مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى••• 100
پاسخ حضرت استاد••• 101
فصل دوم: ادله مستفاد از قواعد ديگر••• 103
الف) تبيين قاعده حجيت قول ذو اليد••• 107
ب) رابطه قاعده حجيت قول ذو اليد با قاعده «من ملك»••• 108
كلام شيخ انصارى••• 110
الف) تبيين قاعده «لا يعلم»••• 112
ب) مصاديق قاعده «لا يعلم»••• 113
پ) كلام فقها پيرامون قاعده «لا يعلم»••• 117
نظر حضرت استاد••• 119
ت) رابطه قاعده «لا يعلم» با قاعده «من ملك»••• 120
رابطه قاعده «اقرار العقلاء» با قاعده «من ملك»••• 121
تبيين رابطه مزبور در كلام مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى••• 124
وجوه افتراق قاعده «اقرار العقلاء» با قاعده «من ملك»••• 126
مناقشه محقق عراقى••• 128
كلام محقّق بجنوردى••• 130
بررسى كلام محقّق بجنوردى••• 132
رابطه قاعده فخريه با قاعده «من ملك»••• 135
نسبت قاعده فخريه با قاعده «من ملك» در كلام شيخ انصارى••• 136
ماده اجتماع سه قاعده••• 138
ماده افتراق قاعده إئتمان از قاعده فخريه••• 138
ماده افتراق قاعده «من ملك» از قاعده فخريه••• 139
ماده افتراق قاعده فخريه از دو قاعده••• 140
نسبت قاعده فخريه با قاعده «من ملك» در كلام امام خمينى••• 141
اشكال امام خمينى بر احتمال اول••• 141
اشكال امام خمينى بر احتمال دوم••• 144
مناقشه حضرت استاد بر امام خمينى••• 145
نظر حضرت استاد پيرامون نسبت دو قاعده••• 147
مبحث دوم: تبيين مفردات و حدود قاعده «من ملك»••• 151
فصل اول: تبيين مفردات و حدود قاعده «من ملك»••• 153
فصل دوم: بررسى مفردات قاعده «من ملك»••• 155
الف) كلام شيخ انصارى در مفردات قاعده••• 155
ب) كلام امام خمينى در مفردات قاعده••• 159
نقد مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى بر كلام امام خمينى••• 163
ايراد حضرت استاد بر كلام مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى••• 164
كلام مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى در معناى «شى‌ء»••• 164
ايراد حضرت استاد بر كلام مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى••• 165
پ) نظر حضرت استاد••• 166
فصل سوم: شرايط اجراى قاعده «من ملك»••• 167
الف) فعليت (در مقابل شأنيت) سلطنت بر موضوع اقرار••• 168
ب) فعليت (در مقابل انقضاء) سلطنت بر موضوع اقرار••• 168
ديدگاه اول••• 169
1. نظريه محقق اول••• 169
2. نظريه علامه حلى••• 170
3. نظريه شيخ انصارى••• 171
4. نظريه امام خمينى••• 172
ديدگاه دوم••• 173
1. نظريه شيخ طوسى••• 173
2. نظريه فخر المحققين••• 174
دليل احتمالى ديدگاه دوم••• 176
مناقشه حضرت استاد••• 176
نظر حضرت استاد••• 177
پ) تامه بودن سلطنت بر موضوع اقرار••• 178
فصل چهارم: گستره قاعده «من ملك»••• 181
كلام شيخ انصارى در ميزان نفوذ اقرار••• 181
احتمالات سه گانه در كلام شيخ انصارى••• 182
بررسى احتمالات سه گانه در كلام شيخ انصارى••• 185
تفصيل شيخ طوسى در مبسوط••• 187
فرع اول شيخ••• 188
فرع دوم شيخ••• 189
تفاوت دو فرع مذكور از ديدگاه شيخ طوسى••• 190
كلام محقق پيرامون دو فرع مذكور••• 191
كلام شيخ انصارى پيرامون دو فرع مذكور••• 191
كلام شيخ طوسى در مسأله اختلاف وكيل و موكل در ثمن••• 193
كلام محقق در مسأله اختلاف وكيل و موكل در ثمن••• 195
جمع‌بندى احتمالات سه‌گانه شيخ انصارى••• 195
احتمالات دوگانه در كلام شيخ انصارى••• 195
معناى «مزاحمت» در كلام شيخ انصارى••• 198
كلام مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى در معناى «مزاحمت»••• 198
بررسى كلام مرحوم آيه‌الله فاضل لنكرانى••• 199
نظر حضرت استاد••• 200
