سبک شناسى
دانش رجال الحديث
حجّة الاسلام والمسلمين محمّد حسن ربانى
بخش پژوهش مرکز فقهي ائمه اطهار(ع)
مقدمه
بسم الله الرحمن الرحيم
اهميّت بحث از روات احاديث و درجه اعتبار آنان از حيث صحّت و ضعف، مدح و ذم، و عدالت و عدم آن بر اهل نظر و استنباط، رجال فقه و اصول، پوشيده نيست. روشن است كه اعتبار و حجيّت يك حديث بر امور متعددى استوار است؛ از جمله:
الف: تحقيق و تفحّص از وثاقت، عدالت راويان و يا حسن حال آنان.
ب: احراز وحدت طبقه راوى با شخص مروى عنه كه اين امر در بحث از طبقات روات دنبال مى‌شود.
ج: اتصال سند؛ به اين معنا كه بين راوى و مروى عنه شخص ديگرى حذف نشده باشد، تا روايت مرسل و يا مقطوع شود.
در گذشت بيش از هزار سال از تاريخ شريعت مقدّسه، علم فقه همواره حضور فعّال و حيات جدّى خود را داشته است و از عوامل مهمّى كه در ابقا و استحكام اين علم الهى نقش اساسى داشته، همانا بررسى رجال اسانيد در احاديث است. خوشبختانه اين امر در گذشته و حال مورد توجّه بزرگان و علما بوده و در اين زمينه، محقّقين، كتب گرانقدرى را با عناوين: اصول و جوامع رجالى طبقات روات، مشايخ روات و محدّثين، ثقات روات، و تمييز بين مشتركات روات، تدوين نموده‌اند.
آن چه در خور توجّه و اهميّت است، بررسى سبك انديشمندان اين ميدان و روش رجالى آنان است و اين كه آنان بر چه اساس و اهدافى اين دانش را استوار نموده‌اند؛ بايد
توجّه داشت برخى از اين روش‌ها موجب توسعه در ميدان احاديث معتبر، و در نتيجه، سبب حفظ ادلّه معتبر بيشترى براى فقيه است؛ در حالى كه بر طبق برخى ديگر از روش‌ها بايد از كثيرى يا مقدار قابل توجّهى از اين احاديث صرف نظر نموده و آنها را از دائره حجيّت و استدلال خارج نمائيم.
كتابى كه به قلم فاضل ارجمند جناب حجّة الاسلام والمسلمين ربّانى تأليف شده است كاوشى در شناسايى روش‌ها و سبك‌هاى مختلف و موجود بين رجاليون است. مباحث اين كتاب در مركز فقهى ائمّه‌اطهار عليهم‌السلام در مشهد مقدّس براى جمعى از فضلا و دانش‌پژوهان بيان شده است كه آن مباحث در اين مجموعه، با اضافات و نكات جديدى گردآورى شده و در اختيار علاقمندان قرار مى‌گيرد. اميد است پويندگان فقه و فقاهت از مطالب اين كتاب بهره‌مند گردند.
ضمن تقدير و تشكر از ايشان و دوستان مركز فقهى ائمّه‌اطهار عليهم‌السلام در قم و مشهد كه در تنظيم اين مجموعه نقش داشتند، به ويژه محقّقين ارجمندى كه اين كتاب را مورد بازنگرى و دقّت قرار دادند، اميد داريم انديشمندان و صاحب‌نظران ما را از محسّنات و كاستى‌هاى اين اثر آگاه سازند، تا توفيق بر داشتن گام‌هاى بلندترى را در حوزه مقدّسه داشته باشيم.
قم ـ مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام
پيش‌گفتار
حديث، ميراث ارزشمند و گرانقدر رسول خدا و خاندان اوست. رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌و‌آله، از همان ابتداى بعثت خويش فرمان به نوشتن حديث داد و صحابه، سخنان رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌و‌آله را هم‌پايه آيات شريف قرآنى مى‌نگاشتند. ائمّه أطهار عليهم‌السلام نيز كه شاخه‌هاى درخت تنومند رسالت بودند، بر كتابت حديث اصرار داشته و آن را باعث نشر مكتب اسلام مى‌دانستند. به عنوان نمونه: عدّه‌اى از مردم خراسان، روزى بر حضرت صادق عليه‌السلام وارد شدند، حضرت فرمود: «مرحبا بإخواننا البصريين». خراسانى‌ها گفتند: بصرى‌ها چه خصوصيّتى داشتند؟ حضرت صادق عليه‌السلام فرمود: بصرى‌ها آن‌گاه كه آمدند، با خود قلم و كاغذ آورده، حديث ما را ضبط كردند.
نگارش حديث اوّلين كارى بود كه به خدمت حديث درآمد و كم‌كم باعث شد تا پيرامون حديث علوم گوناگونى گرد آيد و هريك به زاويه‌هايى از حديث بپردازد. دانشمندان، علومى را كه در خدمت حديث هستند، برشمرده‌اند و يكى از مهمترين آنها «علم رجال‌الحديث» مى‌باشد. علم رجال، به شناسايى راويان حديث مى‌پردازد، تا حديث صحيح و سالم از غيرسالم، و سره از ناسره بازيابى شود؛ و از آنجا كه علم رجال پايه اساسى شناخت حديث‌صحيح از غيرصحيح است، برجسته‌ترين عالمان حديث‌نگار شيعه و سنّى، قبل از پرداختن به نگارش حديث، راويان آن را شناسايى مى‌كردند.
ابوجعفر محمّد بن يعقوب كلينى رحمه‌الله (328 ق) كتابى در علم رجال تأليف نمود و راويان حديث را شناساند. ابوعبدالله بخارى نيز كتاب رجال كبير را تأليف كرد. شايد علم رجال، از نظر قدمت، اوّلين علمى باشد كه به خدمت حديث درآمده، و ساحت قدسى
حديث را پالايش كرد. بر همين اساس بود كه محدّثان در نوشتن حديث بسيار وسواس نشان داده و آن را متوقّف بر شناسايى راويان حديث مى‌دانستند؛ البته كسانى كه به صدور محورى حديث اعتقاد دارند و در شناسايى صدور حديث از معصوم عليه‌السلام بر قرائن اعتماد مى‌كنند، علم رجال را در رديف پايين‌تر، در اجتهاد دخيل مى‌دانند، و بى‌ترديد علم رجال از علوم پايه اجتهاد شمرده مى‌شود، و چون شناسايى هر علمى متوقّف بر شناسايى كتاب‌هاى تأليف شده در آن علم است، در اين نوشتار، در صدد برآمده‌ايم كه به شناسايى تفصيلى كتاب‌هاى علم رجال نائل آييم، و از آنجا كه شناسايى يك كتاب به شيوه تأليف، نگارش و تأثير آن از كتاب‌هاى ديگر و نيز قواعد و اصولى كه مؤلّف در نگارش كتاب خود از آن بهره برده است، بستگى دارد، ناچار به شناسايى اندرونى كتاب‌ها نيز روى آورديم.
در اين نوشتار هم‌زمان با معرّفى كتاب‌هاى عمومى و محورى رجال، به شناسايى قواعد و اصول اندرونى آنها نيز پرداخته، و خواننده را در عين آن كه با كتاب‌هاى علم رجال آشنا كرده‌ايم، پاره‌اى از كليّات و قواعد علم رجال را نيز به او شناسانده‌ايم، تا به هدف اصلى كه حصول معرفت به علم رجال باشد، نائل آييم. باشد كه مقبول درگاه حضرت احديّت قرار گيرد.
در خاتمه، بر خود فرض مى‌دانم تا از دست‌اندركاران مركز فقهى ائمّه اطهار عليهم‌السلام شعبه مشهد كه زمينه تدريس و آماده‌سازى اين كتاب را فراهم آورده‌اند، قدردانى و تشكّر كنم. اين مركز كه به تربيت طلاّب و دانش‌پژوهان جوان در رشته فقه و اصول مى‌پردازد، علم رجال را نيز يكى از دروس مقدّماتى آن مركز قرار داده، و با فراخوان ده‌ها طلبه جوان، مقدّمات رشد و بالندگى آنها را فراهم آورده است؛ و در نتيجه، مقصود مؤسّس و پايه‌گذار اين مركز يعنى حضرت آيت‌الله‌العظمى فاضل لنكرانى «دامت بركاته» فراهم شده است.
هم‌چنين مناسب است تا از عزيزان و سروران مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام مركز قم كه اقدام به چاپ اين كتاب مى‌كنند، سپاس‌گذارى نموده، و توفيق آن عزيزان را از خداوند متعال خواستار شوم. به خصوص از جناب استاد حاج شيخ محمّدجواد فاضل لنكرانى،
رياست محترم مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام كه با چاپ اين كتاب موافقت كردند و جناب استاد حجه‌الاسلام والمسلمين شيخ محمّدرضا فاضل كاشانى مدير محترم مركز فقهى قم كه مقدّمات چاپ آن را فراهم آوردند، قدردانى مى‌كنم. در خاتمه نيز از دو عزيز خودم جناب اميرباقرى و فتحى كه در ويراستارى آن كوشيده‌اند، و هم‌چنين جناب آقاى سيّد جواد حسينى‌خواه كه تلاش وافرى در ويراستارى نهايى اين اثر داشته‌اند، تشكّر مى‌كنم.
محمّدحسن ربانى
فهرست مطالب
پيش‌گفتار / 15
مقدّمه / 19
جايگاه علم رجال / 19
سير تدوين كتاب‌هاى رجال / 24
تعريف علم رجال / 24
سبك‌شناسى دانش رجال الحديث / 25
تفاوت علم رجال و تراجم / 25
بخش اوّل / 29
فصل اوّل: ادلّه نيازمندى به علم رجال / 31
فصل دوّم: ادلّه مخالفان دانش رجال / 37
فصل سوّم: حجيّت قول رجاليان / 45
ادلّه حجيّت قول رجالى / 46
فصل چهارم: بررسى كتب رجالى متقدّم / 49
1. رجال كشّى / 49
مشايخ كشّى / 50
2. فهرست نجاشى / 53
مزاياى كتاب نجاشى / 54
خصوصيّات كتاب نجاشى / 55
نكته‌هايى درباره فهرست نجاشى / 55
مشايخ نجاشى / 65
توثيق جميع مشايخ نجاشى / 69
اسامى مشايخ نجاشى / 72
سكوت نجاشى درباره مذهب راوى / 78
تكرار لفظ «ثقة» / 80
چاپ‌هاى رجال نجاشى / 82
مراد از عدّه نجاشى / 84
3. رجال شيخ طوسى / 86
نكاتى درباره رجال شيخ / 87
فهرست شيخ طوسى / 94
نكاتى درباره «الفهرست» شيخ طوسى / 94
نكاتى از علاّمه بحر العلوم درباره «الفهرست» / 99
نكات مشترك فهرست‌هاى نجاشى و شيخ طوسى / 102
تأثيرپذيرى از ابن‌غضائرى / 106
تكيه بر خصوص مشترك بين عامه و خاصه / 107
رجال ابن‌غضايرى / 107
نسبت كتاب به ابن غضايرى / 108
فصل پنجم: بررسى كتب رجال متأخّران / 111
1. خلاصة الرجال يا خلاصة الأقوال / 111
تحوّلات علاّمه در فقه / 112
تأثير علاّمه حلّى در علم درايه / 113
عمل به قاعده اجماع / 114
تأثير علاّمه حلّى در علم رجال / 115
صحيح در نزد متأخران / 118
صحيح در نزد قدم / 119
وثوق سندى و وثوق صدورى / 119
پاره‌اى از قرائن / 120
جمع‌آورى قرائن از كتب فقهى و رجالى / 126
2. رجال ابن‌داود / 131
آرا، نظريّات و شيوه تأليف رجال ابن‌داود / 131
بخش اول: موثّقين و مهملين / 132
بخش دوّم: ضعفا و مجهولين / 133
حجيّت قول رجاليان متأخّر / 144
بخش دوّم / 147
بررسى كتب رجالى چهارصد ساله اخير / 149
فصل اول: آثار تأليف‌شده بر اساس تنويع حديث / 151
تنويع حديث در نزد علماى عامّه / 151
تنويع حديث در نزد علماى اماميّه / 155
1. حاوى الأقوال في معرفة الرجال / 158
شيوه نگارش / 159
2. إتقان المقال في أحوال الرجال / 165
شيوه نگارش / 166
3. ملخّص المقال / 167
شيوه نگارش / 168
4. شعب المقال في درجات الرجال / 169
فصل دوّم: كتاب‌هاى تأليف شده بر اساس گردآورى قرائن / 173
1. منهج‌المقال / 173
شيوه نگارش / 174
فوايد ده‌گانه / 175
امتيازات و خصوصيّات «منهج المقال» نسبت به ساير كتب هم‌عصر. / 175
2. تعليقه وحيد بهبهانى / 176
وثاقت راوى / 177
1. تصريح معصوم / 178
2. قول علماى رجال / 179
3. گردآورى قرائن / 180
3. منتهى المقال فى أحوال الرجال / 188
شيوه نگارش / 188
راوى مهمل و راوى مجهول / 190
4. تنقيح المقال فى معرفة علم الرجال / 192
خصوصيّات تنقيح المقال / 194
5. بهجة الآمال / 199
شيوه نگارش / 200
خاتمه / 200
مشايخ رجالى نجاشى و طوسى / 211
الفاظ توثيق / 215
الفاظ مدح / 217
قرائن توثيق يا مدح / 217
الفاظ جرح / 218
فصل سوّم: آثار تأليف شده به شيوه تصنيف / 223
1. مجمع الرجال / 223
شيوه نگارش / 224
اعتبار سخنان ابن‌غضائرى / 227
2. جامع الرواة / 228
شيوه نگارش / 230
فصل چهارم: آثار تأليف شده بر اساس شناسايى عناوين مشترك / 235
عنوان مشترك / 235
راه‌هاى شناسايى عناوين مشترك راويان / 235
1. شناخت عنوان مشترك از طريق امام معصوم7 / 237
2. شناخت عنوان مشترك از طريق روايت‌كننده از راوى مشترك / 239
3. روايت راوى مشترك از مروى عنه معلوم / 240
4. مقايسه اسناد / 241
5. تشخيص عنوان مشترك از راه متن / 241
6. حكم اصحاب به صحّت روايت / 244
اشتراك در اسامى معصوم / 244
شناسايى دو كتاب المشتركات / 247
1. كتاب جامع المقال / 248
2. هداية المحدّثين / 249
فصل پنجم: دائره‌المعارف‌هاى علم رجال تأليف شده براساس نقد قرائن / 251
1. نقد الرجال / 251
شيوه نگارش / 252
امتيازات / 253
2. قاموس الرجال / 254
تأليفات علاّمه شوشترى / 254
عوامل ضعف روايت / 256
شيوه نگارش «قاموس الرجال» / 257
مقايسه «قاموس الرجال» با «تنقيح المقال» / 258
دلايل نگارش «قاموس الرجال» / 258
ابتكارات شوشترى در «قاموس الرجال» / 260
چاپ‌هاى «قاموس الرجال» / 260
نكاتى در مقدمه «قاموس الرجال» / 261
علم رجال در چهارصد سال اخير / 272
مقايسه «قاموس الرجال» و «معجم رجال الحديث» / 273
3. معجم رجال الحديث / 274
شيوه نگارش / 276
سبك بررسى راويان / 277
مزاياى كتاب معجم رجال الحديث (به قلم مؤلّف) / 280
خصوصيات معجم رجال الحديث / 284
الف) تصحيف در سند / 286
ب) تصحيف در متن / 286
آراى خاص رجالى آيت‌الله خويى / 290
فصل ششم: منهج رجالى آيت‌الله بروجردى / 295
نگرش‌هاى فقهى و اصولى / 296
آراى مرحوم آقاى بروجردى در مورد «فقه الحديث» / 300
آثار تقطيع روايات / 301
توجّه به وحدت روايات / 304
اهتمام به سؤال راوى و فضاى صدور حديث / 308
عدم جمود بر ظاهر روايات / 309
مقايسه بين روايات / 310
فهم راوى و قدما از روايت / 312
آراى رجالى آيت‌الله بروجردى / 315
دو كتاب رجالى آيت‌الله بروجردى / 316
1. ترتيب الأسانيد (مرتب الأسانيد) / 316
تأليف مسند / 317
فوائد تأليفات رجالى بر اساس طبقه‌شناسى / 320
الف) توجّه كامل به اسناد روايات / 320
ب) شناخت راوى مشترك / 322
ج) شناخت وقوع سقط در سلسله اسناد / 323
تكيه بر قرائن در توثيق راويان / 328
وثوق صدورى سندى، وثوق سندى / 333
اعتنا به شهرت روائى / 334
قاعده اصحاب اجماع / 337
روايات «السرائر» / 338
فقه الرض / 341
اعتبار مراسيل صدوق / 341
محمّد بن اسماعيل / 343
طبقات الرجال / 344
شناسايى ترتيب الأسانيد / 345
مقدّمه آيت‌الله بروجردى بر كتاب «ترتيب اسانيد الكافى» / 346
كتاب‌نامه / 357
