تغيير جنسيت از منظر فقه و حقوق
تأليف: محمد مهدي کريمي‌نيا
معاونت پژوهش مرکز فقهي ائمه اطهار(ع)
مقدمه معاونت پژوهشي مرکز فقهي ائمه اطهار(ع)
بررسي مسائل نوپيدا همواره امري رايج و بايسته در ميان فقيهان بوده است، اما درروزگار ما با پيشرفت‌هاي شگرف علمي و تحولات چشمگير در عرصه‌هاي فناوري، انبوهي از اين مسائل در زمينه‌هاي گوناگون رخ نموده که بخش زيادي از توانمندي عالمان ديني و فقه‌پژوهان را مبذول هماوردي با آنها کرده است.
يکي از اين زمينه‌ها، حوزه پزشکي است که دستخوش تحولات و دگرگوني‌هاي بسياري گشته و به دنبال آن مسائل نوپيدا و پرسش‌هاي فقهي بسياري در اين حوزه جلوه‌گر شده است.
مرکز فقهي ائمه اطهار(ع) که به اهتمام مرجع عاليقدر حضرت آيت الله العظمي فاضل لنکراني(قدس) بنيان نهاده شده، بيش از يک دهه است که با تربيت دانش‌آموختگان، فراهم آوردن امکانات و بسترهاي مناسب، ايجاد کتابخانه تخصصي و سامان‌دهي گروه‌هاي پژوهشي در تبيين مسائل فقهي و پاسخ‌دهي به پرسش‌هاي اين‌گونه کوشيده و به تدوين پژوهش‌هاي دقيق و جامع در کشف و بازآفريني آموزه‌هاي اسلام ناب محمدي(ص) همت گماشته است. از آن جمله ايجاد گروه پژوهشي فقه پزشکي است که از رهاوردهاي آن کتاب‌هاي ارزنده‌اي چون: المبسوط في فقه المبسوط المعاصرة، المسائل الطبية در 2 جلد، تلقيح مصنوعي (به زبان فارسي و عربي)، احکام پزشکان و بيماران (مطابق با فتواي مرجع عاليقدر حضرت آيت الله العظمي فاضل لنکراني1) مي‌باشد.
و اينک کتاب حاضر با عنوان: «تغيير جنسيت از منظر فقه و حقوق» به جامعه علمي کشور تقديم مي‌گردد، کتابي که حاصل تلاش ارزشمند حجة الاسلام والمسلمين محمدمهدي کريمي‌نيا است. ايشان به عنوان دانش‌پژوه اين مرکز، سالياني در دوره‌هاي اجتهادي و تخصصي حضوري موفق داشته‌اند و هم اکنون به عنوان «مدير گروه پژوهشي فقه پزشکي» به پژوهش و سامان‌بخشي تحقيقات اين واحد اهتمام دارند.
بايد اذعان نمود که مسأله تغيير جنسيت به عنوان يک پديده نوظهور پزشکي پرسش‌هاي فراواني در پي داشته است، چه با پيشرفت دانش پزشکي و تکنولوژي جراحي اين امکان فراهم آمده که جنسيت افراد از مؤنث به مذکر و برعکس تغيير يابد و اين امر نه تنها در مورد بيماراني چون هرمافروديسم (دوجنسي‌ها) صورت مي‌گيرد، بلکه درمورد افراد سالم نيز قابل انجام گرديده است. از اين رو، جواز اين اقدام و تأثير آن در روابط ميان زوجين از نظر بقاي ازدواج، نفقه، مهريه، ولايت، ارث و... و نيز در روابط با فرزندان جاي مطالعه و تحقيق بسيار دارد.
محقق محترم جناب آقاي محمدمهدي کريمي‌نيا با همت والا و کوشش مجدانه اين رسالت علمي را دريافته و اثري را آفريده‌اند که جاي بسي تقدير و سپاس دارد. موضوع‌شناسي دقيق ومطالعه ابعاد تغيير جنسيت، بررسي اقسام آن و پرداختن به مسائلي چون اختلال هويت جنسي و علت شناسي اين پديده، بررسي فقهي مسأله خنثي، تبيين ديدگاه حقوقي ايران و ساير کشورها، بيان تفصيلي مباني فقهي جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت و نقد و تحليل ادله و همچنين مطالعه کامل آثار تغيير جنسيت در روابط زوجين و اولاد و در نهايت جمع‌بندي و ارائه پيشنهادها و راهکارهاي مناسب از ويژگي‌هاي قابل ذکر اين اثر است.
معاونت پژوهشي مرکز فقهي ائمه اطهار(ع) ضمن تقدير و تشکر از زحمات نويسنده محترم، از انديشمندان ديگري که در سامان يافتن کتاب حاضر نقش داشته‌اند، از جمله: آيت‌الله شيخ محمدجواد فاضل لنکراني، آيت الله مهدي هادوي تهراني و حجت الاسلام والمسلمين آقاي دکتر سيد علي علوي قزويني (ارزياب علمي) قدرداني مي‌کند و اميد آن دارد که اين اثر مورد استقبال و استفاده دانشوران، فقه‌پژوهان و جامعه علمي و پزشکي کشور قرار گيرد.
محمد مهدي مقدادي ـ معاون پژوهشي
پيش‌گفتار
سال‌ها پيش که دانشجوي رشتة حقوق در مقطع کارشناسي بودم، قضيه‌اي سرنوشت زندگي من را دگرگون ساخت؛ حادثه‌اي که بيش از ده سال کم و بيش دربارة آن فکر کرده و يا مطالعه مي‌کنم. جريان از اين قرار بود که استاد در کلاس درس، موضوعاتي را به عنوان کار تحقيق پيشنهاد نمود. هر دانشجويي مي‌بايست يک موضوع جهت کار تحقيقي و نگارش مقاله انتخاب مي‌کرد. يکي از آن موضوعات که هيچ کس آن را انتخاب نکرد و در عين حال، مورد توجة اين جانب واقع شد، موضوع «تغيير جنسيت» بود. به دشواري کار تحقيق دربارة تغيير جنسيت آگاهي داشتم؛ چه اين که، موضوع فوق از مسايل نو پيدا و جديد بود که دربارة آن کار چنداني صورت نگرفته بود، و منابع و مآخذ کافي در باب آن يافت نمي‌شد. با اين حال، از اشتياق اين جانب براي تحقيق و مطالعه، چيزي کاسته نشد.
پس از چندي، پژوهش مورد نظر به پايان رسيد و در قالب يک کنفرانس، براي دانشجويان کلاس ارايه شد، که مورد استقبال واقع گرديد، و چند ماه بعد در قالب يک مقاله، در مجلة معرفت، شمارة 36 به چاپ رسيد.
در خرداد 1383 کنگره‌اي تحت عنوان «اولين کنگره پزشکي قانوني کشورهاي اسلامي» در تهران برگزار شد. مقالة پيش گفته، براي کنگره فوق الذکر ارسال کردم. از اين جانب براي شرکت در کنگره و اراية مقاله دعوت به عمل آمد. اين کار انجام شد. از ماجراهاي حاشيه‌اي و مبارک اين کنگره، آشنايي با پروفسور بهرام ميرجلالي، جراح تغيير جنسيت و آقاي حسين زماني، تکنيسين اتاق عمل بود. اين دوستي و آشنايي باعث شد که پروفسور ميرجلالي براي ديدن بيماران دو جنسي و تراجنسيتي (ترانس سکشواليسم) از اين جانب دعوت به عمل آورد.
از اين بعد، مطالعه و تحقيق من، تنها جنبة نظري و تئوري نداشت، بلکه به مطب پزشک نامبرده رفتم و از نزديک با بيماران آشنا شدم و با تعدادي از آنان مصاحبه و گفتوگو کردم و اطلاعات بيش‌تري رابه دست آوردم.
در نهايت به فکر افتادم که بحث «تغيير جنسيت» را به عنوان موضوع پايان نامة سطح 4 (دکتري) به واحد مدارج علمي مرکز مديريت حوزة علمية قم پيشنهاد دهم. اين کار انجام شد، که مورد موافقت واحد مربوطه قرار گرفت. پس از چندي اين اثر علمي مورد توجه رياست محترم مرکز فقهي ائمه اطهار(ع)، آيت‌الله شيخ محمد جواد فاضل لنکراني قرار گرفت. به دستور ايشان، اين کتاب در گروه فقه پزشکي مرکز فقهي ائمه اطهار(ع) مورد ارزيابي و بررسي قرار گرفت و براي چاپ آماده گرديد.
برخورد لازم مي‌بينم از بذل توجه و پي‌گيري ايشان و نيز آيت‌الله مهدي هادوي تهراني(استاد راهنما)، حجت الاسلام والمسلمين دکتر سيد علي علوي قزويني (ارزياب کتاب)، دکتر محمد مهدي مقدادي (معاون پژوهش مرکز فقهي ائمه اطهار عليهم السلام) و آقاي مهدي پاشازاده (تايپيست) تشکر کنم.
برخوانندگان عزيز پوشيده نيست که نوشتار حاضر، کتاب فتوا يا رسالة عمليه نيست و افراد مي‌بايستي براي کسب تکاليف شرعية خويش به رسالة عملية مرجع تقليد اعلم مراجعه فرمايند. از آن‌جايي که اين تأليف، يک کتاب استدلالي و تحليلي بوده، تلاش شده تا اقوال و نظرات همة فقها و حقوقدانان، از نقطه نظر علمي مورد بررسي و ارزيابي منصفانه قرار گيرد. بنابراين، ذکر اسامي آن بزرگواران به منزلة تأييد همة ديدگاه‌ها و نظرات علمي، اجتماعي و سياسي آنان نيست.
همچنين در تدوين اين اثر علمي از همکاري و مساعدت علمي عده‌اي از عزيزان بهره‌مند بودم که لازم مي‌بينم از افراد ذيل نيز تقدير و تشکر کنم:
پروفسور بهرام مير جلالي (جراح تغيير جنسيت)، دکتر مهدي صابري (روان‌پزشک)، دکتر فريدون مهرابي (متخصص روان‌پزشکي)، دکتر علي‌رضا کاهاني (متخصص پزشکي قانوني)، دکتر محمدرضا محمدي (روانشناس)، فرشيد تقي‌زاده (محقق)، محمدجواد شمس‌علي (مترجم)، خانم مريم مُلک‌آرا، دکتر فريدون يموت‌پور (متخصص جراحي عمومي و دستيار جراح تغيير جنسيت)، آقاي حسين زماني (تکنسين اتاق عمل و سرپرست بخش GRS) و خانم‌ها گل‌بانو و ياس‌بانو ميرجلالي (مديريت کلينيک GRS).
در پايان از زحمات همسر و فرزندانم (موسي و علي رضا) که در طول نگارش اين کتاب مرا ياري نمودند سپاسگزاري مي‌کنم.
پيشاپيش از همة صاحب نظران و انديشمنداني که با بيان نظرات اصلاحي خويش، به رفع نواقص و اشتباهات اين کتاب کمک مي‌کنند تقدير مي‌نمايم.
پاداش معنوي اين کتاب را به روح مادر عزيزم مرحومه فاطمه حججي و نيز برادر شهيدم علي نقي کريمي‌نيا تقديم مي‌دارم. اميد است اين اثر ناچيز مقبول ايزد منّان و حضرت امام مهدي (ارواحنا فداه) قرار گرفته و زمينه‌اي براي پژوهش‌هاي بيش‌تر باشد.
وما توفيقي اِلّا بِالله، عليه توکلتُ واِليه اُنيبُ
محمدمهدي کريمي نيا
28 بهمن 1388
Kariminiya2003@yahoo.com
xparsi14@yahoo.com
فهرست مطالب
مقدمه 19
پيش‌گفتار 21
مقدمه 25
1. بيان و شناسايي موضوع تحقيق 25
2. اهميت و جايگاه موضوع تغيير جنسيت 26
3. هدف تحقيق 29
4. سؤالات اصلي و فرعي تغيير جنسيت 31
5. پيشينة تحقيق 33
بخش اول: تعاريف و کليات / 39
فصل اول: تعريف تغيير جنسيت 41
مبحث اول: تغيير جنسيت در لغت 41
جمع‌بندي و بيان نظريه مختار 43
مبحث دوم: تغيير جنسيت در اصطلاح پزشکي 43
مبحث سوم: تغيير جنسيت در اصطلاح فقهي 44
جمع بندي و بيان نظريه مختار 47
فصل دوم: تاريخچة تغيير جنسيت 49
طرح بحث 49
مبحث اول: اولين تغيير جنسيت در ايران 50
بررسي و تحليل 51
مبحث دوم: تغيير جنسيت در خارج ايران 53
گفتار اول: اولين تغيير جنسيت در انگلستان 53
گفتار دوم: اولين تغيير جنسيت در آمريکا 53
گفتار سوم: اولين تغيير جنسيت در مصر 54
جمع‌بندي و بيان نظريه مختار 54
فصل سوم: اقسام تغيير جنسيت 57
مبحث اول: تغيير جنسيت در افراد سالم 57
مبحث دوم: تغيير جنسيت در دوجنسي‌ها (خنثي‌ها) 58
مبحث سوم: تغيير جنسيت در افراد ممسوح 59
مبحث چهارم: تغيير جنسيت در تراجنسيتي‌ها(ناراضيان جنسي) 59
مبحث پنجم: تغيير جنسيت به منظور کشف جنسيت 60
مبحث ششم: تغيير جنسيت در حيوانات 60
مبحث هفتم: تغيير جنسيت در گياهان 62
فصل چهارم: اختلال هويت جنسي؛ تراجنسيتي (ترانس سکشوال) 63
مبحث اول: طرح مسأله و اهميت آن 63
مبحث دوم: هويت جنسي 64
مبحث سوم: نقش جنسي و گرايش جنسي 65
مبحث چهارم: ميل جنسي 66
مبحث پنجم: علت‌شناسي پديدة تراجنسيتي (ترانس سکشواليسم) 69
گفتار اول: عوامل زيست شناختي 70
گفتار دوم: عوامل عصب‌شناسي 71
گفتار سوم: عوامل روان شناخت 71
بند اول: نظرية رواني ـ اجتماعي 71
بند دوم: نظرية رواني ـ جنسي 71
مبحث ششم: تراجنسيتي (ترانس سکشواليسم) 72
گفتار اول: تعريف تراجنسيتيي (ترانس سکشوال) 72
گفتار دوم: بررسي واژة ترانس سکشوال 74
گفتار سوم: تراجنسيتي در کودکان 75
گفتار چهارم: تراجنسيتي (ترانس سکشواليسم) در نوجوانان و بزرگسالان 77
گفتار پنجم: علايم و نشانه‌هاي اختصاصي 78
گفتار ششم: اقسام تراجنسيتي (ترانس سکشوال) 81
بند اول: ترانس سکشوال مذکر 81
گزارش يک مورد ترانس سکشوال مذکر 82
بند دوم ـ تراجنسيتي (ترانس سکشوال) مؤنث 84
گزارش يک مورد ترانس سکشوال مؤنث 86
گفتار هفتم: ميزان بيماري تراجنسيتي (ترانس سکشوال) 88
بند اول: ميزان بيماري تراجنسيتي در مقياس جهاني 88
بند دوم: ميزان بيماري تراجنسيتي در ايران 89
گفتار هشتم: درمان اختلال هويت جنسي (تراجنسيتي) 91
جمع‌بندي و بيان نظرية مختار 94
فصل پنجم: اختلال هويت جنسي؛ دو جنسي‌ها (خنثي‌ها) 97
مبحث اول: اهميت و طرح بحث 97
مبحث دوم: علت بروز دو جنسيتي (خنثي) 98
مبحث سوم: خنثي در لغت 99
گفتار اول: معناي مشهور خنثي 101
گفتار دوم: معناي غير مشهور دربارة خنثي 102
نظرية مختار 103
مبحث چهارم: تاريخچة خنثي‌ها (دو جنسي‌ها) 103
بررسي و تحليل 106
مبحث پنجم: خنثي (دو جنسي) و مسألة جنس سوم 109
گفتار اول: ديدگاه مشهور 109
بند اول: نظر مشهور در عدم وجود جنس سوم 109
بند دوم: ادلة مشهور بر عدم وجود جنس سوم 111
گفتار دوم: ديدگاه غير مشهور 113
مبحث ششم: اقسام خنثي 115
گفتار اول: اقسام خنثي از نظر فقه اسلامي 115
بند اول: خنثاي مشکل 115
بند دوم: خنثاي غير مشکل 115
بند سوم: اقسام خنثاي غير مشکل 116
گفتار دوم: اقسام خنثي (دو جنسي) از نظر پزشکي 117
نظرية مختار 118
مبحث هفتم: معيار و مبناي تعيين جنسيت در دو جنسي‌ها (خنثي‌ها) 118
مبحث هشتم: تعيين جنسيت خنثي از ديدگاه روايات اسلامي 125
مبحث نهم: احکام ويژة خنثاي مشکل (دو جنسي کامل) 127
فصل ششم: تغيير جنسيت از نظر حقوق ايران 131
مبحث اول: نگارش کتاب تحرير الوسيله و بيان مسألة تغيير جنسيت 132
گفتار اول: بيان اهميت مسأله 132
گفتار دوم: ديدگاه امام خميني دربارة تغيير جنسيت 133
بند اول: جواز تغيير جنسيت 133
بند دوم: تبديل جنس واقعي 133
بند سوم: تبديل جنس واقعي 133
بند چهارم: تغيير جنسيت پس از ازدواج 133
بند پنجم: تغيير جنسيت زن و شوهر با هم 134
بند ششم: سقوط عِدّه 134
بند هفتم: تغيير عناوين 134
بند هشتم: ارث 134
بند نهم: مَحرميت 135
بند دهم: نسبت در نزديکان رضاعي 135
بند يازدهم: کشف جنس واقعي 135
مبحث دوم: استفتاي جديد از امام خميني دربارة تغيير جنسيت 136
گفتار اول: شرح ماجرا 136
گفتار دوم: فتواي امام خميني در جواز تغيير جنسيت 136
مبحث سوم: مقررات پزشکي قانوني و دادگستري جمهوري اسلامي ايران 137
مبحث چهارم: رأي ادارة حقوقي دادگستري جمهوري اسلامي ايران 138
مبحث پنجم: صدور شناسنامة جديد پس از تغيير جنسيت 139
گفتار اول: وضعيت شناسنامة جديد در دو جنسي‌ها 139
گفتار دوم: وضعيت شناسنامة جديد در تراجنسيتي‌ها 140
مبحث ششم: ديدگاه فقها و مراجع شيعه دربارة تغيير جنسيت 140
جمع بندي و بيان نظرية مختار 141
بخش دوم: جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت / 145
طرح بحث 145
فصل اول: جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت در افراد خنثي (دوجنسي‌ها) 151
مبحث اول: نظرات در جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت افراد خنثي 151
گفتار اول: نظرات اهل سنت در تغيير جنسيت افراد خنثي 152
گفتار دوم: نظرات فقيهان شيعه در تغيير جنسيت افراد خنثي 153
بند اول: جواز در تغيير جنسيت افراد خنثي 154
بند دوم: وجوب تغيير جنسيت در افراد خنثي 159
بند سوم: عدم جواز تغيير جنسيت در افراد خنثي 161
بند چهارم: عدم صدق عنوان «تغيير جنسيت» در خنثي 163
جمع بندي و بين نظرية مختار 164
مبحث دوم: ادلة جواز تغيير جنسيت در خنثاي مشکل 165
گفتار اول: تمسک به قاعدة اضطرار 165
گفتار دوم: تمسک به قاعدة نفي عُسرو حَرَج 168
بند اول: کتاب 170
بند دوم: سنت 171
جمع بندي و بيان نظرية مختار 174
مبحث سوم: ادله جواز تغيير جنسيت در خنثاي غير مشکل 175
گفتار اول: جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت در خنثاي اُنثي 178
بند اول: تبديل خنثاي اُنثي به زن کامل 178
بند دوم: تبديل خنثاي اُنثي به مرد 180
گفتار دوم: جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت در خنثاي مذکر 184
جمع‌بندي و بيان نظرية مختار 186
فصل دوم: تغيير جنسيت به منظور کشف جنسيت 187
مبحث اول: بطلان و حرمت تغيير جنسيت ظاهري 188
مبحث دوم: انجام تکاليف براساس جنسيت واقعي 189
مبحث سوّم: جواز يا وجوب عمل جراحي براي کشف واقع 190
مبحث چهارم: تکليف شرعي قبل از عمل 194
جمع‌بندي و بيان نظرية مختار 194
فصل سوم: جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت افراد سالم و افراد تراجنسيتي 197
مبحث اول: جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت در افراد سالم 197
مبحث دوم: جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت در تراجنسيتي 198
گفتار اول: ادلة موافقين تغيير جنسيت 198
بند اول: ديدگاه امام خميني(ره) در جواز تغيير جنسيت 199
بند دوم: ادلة موافقين تغيير جنسيت 203
گفتار دوم: ادلة مخالفين تغيير جنسيت 214
بند اول: نظرات مخالفين تغيير جنسيت 214
بند دوم: ادلة مخالفين تغيير جنسيت 217
فصل چهارم: جواز يا عدم جواز تغيير جنسيت در حيوانات 251
مبحث اول: ديدگاه فقيهان شيعه در تغيير جنسيت حيوانات 252
مبحث دوم: ديدگاه فقيهان اهل سنت در تغيير جنسيت حيوانات 253
مبحث سوم: بررسي و تحليل 254
گفتار اول: روايات اسلامي در بحث اخته کردن حيوانات 254
گفتار دوم: جواز تغيير جنسيت حيوانات 255
بخش سوم: روابط زوجين پس از تغيير جنسيت / 257
فصل اول: مسألة بقا يا عدم بقاي ازدواج پس از تغيير جنسيت 259
طرح بحث 259
مبحث اول: بقاء يا عدم بقاي ازدواج در تغيير جنسيت مرد يا زن به جنس مخالف 262
گفتار اول: وضعيت ازدواج در تغيير جنسيت مرد به زن 263
گفتار دوم: وضعيت ازدواج در تغيير جنسيت زن به مرد 264
گفتار سوم: تغيير جنسيت زوجين به صورت غير همزمان (غير مقارن) 264
گفتار چهارم: تغيير جنسيت زوجين به صورت همزمان (مقارن) 265
گفتار پنجم: ديدگاه امام خميني در مورد تغيير جنسيت همزمان 268
گفتار ششم: ديدگاه مراجع تقليد و فقيهان اسلامي دربارة تأثير تغيير جنسيت زن و شوهر بر ازدواج 269
جمع بندي و بيان نظريه مختار 274
مبحث دوم: وضعيت ازدواج پس از تغيير جنسيت خنثاي مشکل 276
مبحث سوم: وضعيت ازدواج پس از تغيير جنسيت خنثاي غير مشکل 277
مبحث چهارم: وضعيت ازدواج پس از تغيير جنسيت مرد يا زن به خنثي 278
فصل دوم: مسألة نفقة زوجه پس از تغيير جنسيت 281
طرح بحث 281
مبحث اول: تغيير جنسيت و مسألة نفقة زوجه در عقد دائم 282
گفتار اول: تبديل مرد به زن: بطلان نکاح و سقوط نفقه 282
گفتار دوم: تبديل زن به مرد: بطلان ازدواج و سقوط نفقه 283
گفتار سوم: تبديل مرد به خنثاي مشکل: بقاي ازدواج و استمرار وجوب نفقه 283
گفتار چهارم: تبديل زن به خنثاي مشکل: بقاي ازدواج و استمرار وجوب نفقه 284
گفتار پنجم: تبديل مرد به خنثاي غيرمشکل 284
گفتار ششم: تبديل زن به خنثاي غير مشکل 285
گفتار هفتم: تبديل خنثاي غير مشکل (مذکر) 285
گفتار هشتم: تبديل خنثاي غيرمشکل(مؤنث) 285
مبحث دوم: تغيير جنسيت و مسألة نفقه در عقد موقت 287
گفتار اول: عدم وجوب نفقه در عقد موقت 288
گفتار دوم: اشتراط نفقه در عقد موقت 288
جمع بندي و بين نظريه مختار 288
فصل سوم: تغيير جنسيت و مسألة مهرية زن 291
طرح بحث 291
مبحث اول: تغيير جنسيت و مسألة مهرية زوجه در عقد دائم 291
گفتار اول: عدم وجوب پرداخت مهريه 292
گفتار دوم: وجوب پرداخت مهريه 294
گفتار سوم: وجوب پرداخت کل مهر در صورت نزديکي و تنصيف در غير نزديکي 301
گفتار چهارم: سقوط مهريه در صورت عدم کسب اجازة زوجه از زوج 303
جمع بندي و بيان نظريه مختار 305
مبحث دوم: تغيير جنسيت و مسألة مهريه در عقد موقت 305
گفتار اول: تغيير جنسيت زوج در عقد موقت و مسألة مهريه 306
گفتار دوم: تغيير جنسيت زوجه در عقد موقت و مسألة مهريه 306
جمع‌بندي و بيان نظرية مختار 308
فصل چهارم: تغيير جنسيت و مسالة عدّه 309
طرح بحث 309
مبحث اول: تغيير جنسيت زوجه و مسألة عدّه 310
مبحث دوّم: تغيير جنسيت زوج (شوهر) و مسألة عِدّه 311
مبحث سوم: تغيير جنسيت زوجه در زمان عده 312
مبحث چهارم: بررسي و تحليل چند فتواي فقهي در بحث «تغيير جنسيت و عِدّه» 314
جمع بندي و بيان نظرية مختار 315
بخش چهارم: روابط زوجين پس از تغيير جنسيت نسبت به اولاد / 317
فصل اول: تغيير جنسيت و مسألة عناوين نسبي 319
مبحث اول: تغيير جنسيت برادر يا خواهر 320
گفتار اول: تأثير تغيير جنسيت بر قرابت‌هاي سببي و رضاعي 321
گفتار دوم: تغيير جنسيت دو برادر 321
گفتار سوم: تغيير جنسيت دو خواهر 321
مبحث دوم: تغيير جنسيت عمو و عمه 321
مبحث سوم: تغيير جنسيت دايي و خاله 322
مبحث چهارم: تغيير جنسيت پدر يا مادر 322
دليل اول: عرفي بودن عناوين نسبي 323
دليل دوم: صدق عنوان پدر و مادر براساس زمان انعقاد نطفه 324
مبحث پنجم: تغيير جنسيت پدر بزرگ و مادر بزرگ و عناوين نسبي 325
جمع بندي و بيان نظريه مختار 325
فصل دوم: تغيير جنسيت و مسألة نفقة فرزندان و والدين 327
مبحث اول: تغيير جنسيت و مسألة نفقة فرزندان 327
گفتار اول: تغيير جنسيت پدر و مسألة نفقة فرزندان 328
گفتار دوم: تغيير جنسيت مادر و مسألة نفقة فرزندان 330
حالت اول: تغيير جنسيت مادر با وجود پدر يا جد پدري 330
حالت دوم: تغيير جنسيت مادر با نبود پدر و جد پدري 331
مبحث دوّم: تغيير جنسيت و مسألة نفقة والدين 332
جمع‌بندي و بيان نظريه مختار 333
فصل سوم: تغييرجنسيت و مسألة ولايت و حضانت کودکان 335
مبحث اول: تغيير جنسيت و مسألة ولايت و سرپرستي کودکان 335
گفتار اول: تغيير جنسيت مادر و مسألة ولايت و سرپرستي کودکان 336
دليل اول: ثبوت ولايت بر صغار براي عنوان پدر 337
دليل دوم: معناي پدر از نظر شرعي 337
گفتار دوم: تغيير جنسيت پدر و مسألة ولايت و سرپرستي کودکان 338
ديدگاه اول: تغيير جنسيت پدر موجب سقوط ولايت وي است 338
ديدگاه دوم: تغيير جنسيت پدر، تأثيري در ولايت وي ندارد 340
مبحث دوم: تغيير جنسيت و مسألة حضانت کودکان 340
گفتار اول: تغيير جنسيت مادر و مسألة حضانت کودکان 341
گفتار دوم: تغيير جنسيت پدر و مسألة حضانت کودکان 342
جمع بندي و بيان نظريه مختار 343
فصل چهارم: تغيير جنسيت و مسألة ارث 345
مبحث اول: ارث بردن فرد تغيير جنس داده از والدين خودش 345
گفتار اول: تغيير جنسيت قبل از فوت يکي از والدين 346
گفتار دوم: تغيير جنسيت بعد از فوت يکي از والدين 347
مبحث دوم: ارث بردن والدين تغيير جنس داده از فرزند خويش 348
گفتار اول: والدين تغيير جنسيت داده از فرزند ارث نمي‌برند 348
گفتار دوّم: پدر تغيير جنس داده و مادر تغيير جنس داده ارث مي‌برد. 349
دليل اول: ثبوت ارث به دليل قرابت و خويشاوندي 349
دليل دوم: ثبوت ارث به دليل اولي الارحام 350
دليل سوم: استمرار قرابت نسبي پس از تغيير جنسيت پدر يا مادر 351
گفتار سوم: پدر تغيير جنس داده و مادر تغيير جنس داده ارث مي‌برند 354
خاتمه و نتيجه‌گيري 357
1. نتيجه‌گيري 357
الف) توجه فقيهان شيعه به بحث تغيير جنسيت 357
ب) اهميت بحث مشروعيت و يا عدم مشروعيت تغيير جنسيت 358
ج) اهميت بحث تغيير در خلقت خدا 358
د) جايگاه ويژه تغيير جنسيت در حقوق ايران 359
ه( ارتباط تغيير جنسيت با بيماران جسمي و روحي 359
2. پاسخ به پرسش‌هاي اصلي تحقيق 360
3. مشکلات تحقيق 366
الف) کمبود منابع 366
ب) تغيير جنسيت به عنوان موضوع نوپيدا 366
4. پيشنهادات 367
الف) ضرورت شناخت ابعاد مختلف تغيير جنسيت 367
ب) ضرورت تدوين قانون يا آيين نامه مربوط به تغيير جنسيت 368
ج) ضرورت پيشنهاد عناوين و موضوعات مرتبط 368
د) تشکيل نشست‌هاي علمي ويژه 369
ه( ضرورت کار ميداني 369
ضمائم / 371
ضميمه 1: گفتوگو با برخي بيماران اختلال هويت جنسي 373
گزارش ميداني اول: گزارشي از يک مطب تغيير جنسيت 373
گزارش ميداني دوم: چند گفت و گوي ديگر 380
ضميمه2: گزارش تفصيلي از اولين تغيير جنسيت در ايران و خارج ايران 387
1. اولين تغيير جنسيت در ايران 387
2. اولين تغيير جنسيت در انگلستان 388
3. اولين تغيير جنسيت در آمريکا 393
4. اولين تغيير جنسيت در مصر 394
ضميمه 3: گفتوگو با اولين کسي که فتواي جواز تغيير جنسيت را از حضرت امام خميني(ره) دريافت کرد 397
ضميمة 4: فتاوي و ديدگاه‌هاي مراجع و فقيهان شيعه 415
فتاوي امام خميني(ره) دربارة تغيير جنسيت 415
3. ديدگاه آيت‌الله شيخ محمد علي اراکي دربارة تغيير جنسيت 420
ديدگاه آيت‌الله سيد محمد رضا گلپايگاني دربارۀ تغيير جنسيت 421
ديدگاه آيت‌الله سيد ابوالقاسم خوئي دربارة تغيير جنسيت 421
ديدگاه آيت‌الله محمد فاضل لنکراني دربارۀ تغيير جنسيت 422
ديدگاه آيت‌الله محمدتقي بهجت دربارة تغيير جنسيت 429
ديدگاه آيت‌الله ميرزا جواد تبريزي دربارة تغيير جنسيت 430
ديدگاه آيت‌الله سيد علي سيستاني دربارة تغيير جنسيت 431
ديدگاه آيت‌الله سيد علي خامنه‌اي دربارة تغيير جنسيت 433
ديدگاه آيت‌الله لطف الله صافي گلپايگاني دربارۀ تغيير جنسيت 435
ديدگاه آيت‌الله حسين علي منتظري دربارۀ تغيير جنسيت 439
ديدگاه آيت‌الله سيد عبدالکريم موسوي اردبيلي دربارۀ تغيير جنسيت 445
ديدگاه آيت‌الله ناصر مکارم شيرازي دربارۀ تغيير جنسيت 450
ديدگاه آيت‌الله شيخ يوسف صانعي دربارۀ تغيير جنسيت 456
ديدگاه آيت‌الله سيد صادق شيرازي دربارۀ تغيير جنسيت 459
ديدگاه آيت‌الله حسين نوري همداني دربارة تغيير جنسيت 459
ديدگاه آيت‌الله سيد يوسف مدني تبريزي دربارة تغيير جنسيت 460
ديدگاه آيت‌الله محمد ابراهيم جناتي دربارة تغيير جنسيت 463
ديدگاه آيت‌الله سيد محسن خرازي دربارة تغيير جنسيت 465
ديدگاه آيت‌الله محمد مؤمن قمي دربارۀ تغيير جنسيت 466
ضميمه 5 : آيات مورد استناد 469
ضميمه 6 : روايات مورد استناد 471
ضميمه 7 : فهرست منابع و مآخذ 475
ضميمه 8 : تصاوير 491
