چکیده

در زبان عربی گاهی یک اسم به چند کلمه‌ی مختلف اضافه می‌شود، ولی همه‌ی ترکیب‌ها به یک چیز اشاره دارند و بر یک معنا دلالت می‌کنند؛ یعنی از چند ترکیب اضافی با مضافِ یکسان و مضاف‌الیهِ متفاوت، یک معنی قصد می‌شود. مثلاً شما، از هدیه‌ای که امروز و در بیستمین سالروز تول‍دتان از دوستتان می‌گیرید، می‌توانید به: «هَدِیّتی»، «هَدِیّة صدیقی»، «هَدِیَّة ولادتی»، «هَدِیّة الیَوم»، «هَدِیّة العشرین» و ... تعبیر کنید؛ در این ترکیب‌ها کلمه‌ی «مضاف» با چند کلمه‌ی مختلف قید خورده و اضافه‌ها همگی به یک «هدیه‌ی خاصّ» اشاره دارد که همان «هدیّه‌ی دریافتی»‌ است.

امّا گرچه اضافه به تمامی آن اسم‌ها، سبب تقیید «هدیه»‌ی نکره و انحصار آن در همان «هدیه‌ی دریافتی» است و مخاطب هم با همه‌ی ترکیب‌ها به یک چیز رهنمون می‌شود؛ ولی این تفاوت، اتفاقی یا برای تفنّن در سخن نیست؛ بلکه با اضافه به هر کدام از این کلمات مختلف، یا حدّاقل بیشتر آنها جدای از قید زدن «هدیه» و منحصر کردن این اسم نکره در یکی، معنایی غیر دیگری استفاده می‌شود؛ به تعبیر بهتر هر یک جایگاهی مخصوص به خود دارد و نباید هر کدام را در هر موضعی به کار بُرد؛ باید متناسب با جایگاه یک کلمه، برای آن مضاف‌الیه انتخاب شود.

در جای‌جای قرآن کریم با انتخاب مضاف‌الیه‌های متناسب هر مقام، معانی به زیبایی تصویر شده‌اند؛ با دقّت در چنین مواردی در قرآن، به معانی دلنشینی پی‌می‌بریم که بدون دانستن این نکته از آن محروم هستیم.

نوشتار پیش رو به تفصیل این ادعا پرداخته، در پایان با بررسی چند ترکیب اضافی این‌چنینی در کلام وحی، برخی ظرافت‌های آن را آشکار کرده‌است.

کلیدواژه: مضاف، مضاف‌الیه، ترکیب اضافی، ترکیب اضافی در قرآن کریم، مناسبت بین دو کلمه، آگاهی شنونده از مناسب و مناسبت.