به دنبال مرجعیّت بخشی حقیقی قرآن در تمامی ابعاد فقهی هستیم

* خود را معرفی و درباره گروه پژوهشی فقه قرآن و حدیث بگویید.

محسن قمرزاده هستم و دروس تفسیر را در حوزه خواندم و در عرصه فقه و حقوق نیز تحصیلات دارم؛ در دانشگاه هم دانش آموخته مقطع دکتری قرآن و حدیث هستم.

این گروه از اواخر تابستان سال گذشته شروع به فعالیت کرد و خاستگاه آن نیز باز می گردد به بعد از برگزاری همایش دیدگاه های علوم قرآن مرحوم حضرت آیت الله فاضل در سطح وسیعی از کشور که با استقبال خوبی هم روبرو شد. حجم مقالات و کتاب هایی که به دست آمد تا کنون بیش از دوازده جلد کتاب منتشر شده و دو جلد هم به زودی منتشر خواهد شد که در مجموع ۱۴ جلد می گردد.

این همایش بحث های قرآنی مختلفی را از وجوه مختلفی در بُعد اجتهادی مرحوم حضرت آیت الله فاضل در کتاب مدخل التفسیر ایشان و هم در دروس مختلفی که معظم له داشتند، ابعادی که به علوم قرآن و پیوندش با فقه و حقوق پرداخته بودند بررسی می کرد. در این همایش کتاب فقه القرآن که شامل دو جلد از مجموعه مباحث این مرجع فقید است، رونمایی شد.

پس از همایش، قرار شد در مرکز فقهی از بُعد قرآن، به مباحث فقهی ویژه تر بپردازیم، از این رو گروه فقه القرآن، در عرض گروه فقه پزشکی، فقه اجتماعی، فقه سیاسی، فقه حقوقی و.. شروع به کار کرد.

به دلیل انگیزه ای که مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام در موضوع قرآن دارد، از من خواستند که این کار بر عهده گذاشته شد و من هم در خدمت این مرکز این گروه را فعال کردم و تا کنون حدود هشت ماه از عمر فعالیت های این گروه می گذرد.

* ضرورت تشکل و فعالیت این گروه علمی چه بود؟

درباره ضرورت این گروه باید در ابتدا به این سؤال پاسخ گفت که اگر این گروه فعال نبود و یا تشکیل نمی شد، چه اتفاقی می افتاد؟ این گروه رسالتش مرجعیت بخشی به قرآن در حوزه فقه در تمامی ابعاد است. یعنی در تمام ابعاد فقهی، یک مرجعیتی از باب مرجعیت حقیقی تا آنجا که ممکن است ما به قرآن بدهیم. درست است که قرآن کریم جزو منابع قلمداد می شود، ولی شاید این آسیب را کما بیش می توان دید که با وجود اهتمام مراجع و بزرگان ما به قرآن، ولی این حس، این که قرآن هنوز جایگاه خود را با وجود این همه زحمات و تلاش های ارزشمند پیدا نکرده، وجود دارد. تلاش این گروه این است که مرجعیت بخشی حقیقی در حوزه فقه در تمامی ابعاد فقهی خود که ما می توانیم متصور باشیم ،داشته باشد؛ این ضرورت اصلی و مهمی است.

نکته دیگر این است که اگر فقه القرآن یک گروه شود و یک متولی داشته باشد، عرصه هایی دارد که هیچ گروه دیگری نمی تواند آن را انجام دهد. یعنی مطالعاتی باید در عرصه فقه القرآن انجام شود که اگر در این گروه انجام نشود، هیچ متولی دیگری ندارد. مثل این که ضرورت توسعه بخشی آیات الاحکام در قرآن، مثل یک سری مبانی نظری فقه القرآن که می آید و تلاش می کند بسیاری از بحث ها که در جاهای دیگر بحث نمی شود، بحث کند. لذا نیازمند گروهی بودیم که به مباحث نظری در فقه القرآن بپردازد  و هم جایگاه حقیقی قرآن را در حوزه فقه بتواند اثبات کند. همچنین این گروه باید برای ابعاد تخصصی فقه در گروه فقه القرآن در بخش قرآنش، برای خود خوراک آماده کند. برای مثال، فقه سیاسی لازم است که در واقع یک سری آیات را کار کند. حالا کدام آیات و...؟

فقه القرآن می آید برای فقه السیاسی، آیات فقه سیاسی را کار می کند، برای فقه اجتماعی آیات فقه اجتماعی را کار می کند. لذا این گروه مادر گروه های فقهی دیگر است که در عرصه قرآن می آید مرجعیت بخشی می کند و خوراک و بستری را برای دیگر ابعاد فقهی آماده می کند. این گروه لازم است با این مطالعات ویژه ای که دارد و متولی مطالعات اختصاصی خود است ، باید به این مطالعات نیز بپردازد.

* اهداف و برنامه های گروه قرآن و حدیث را بفرمایید.

هدف ما با توجه به رسالت مرجعیت بخشی قرآن در حوزه فقه این است که آثاری که مرجع باشد را در حوزه فقه القرآن تولید کنیم و نخبگانی را در این عرصه جذب و پرورش بدهیم. هدف ما این است که در همه سطوح برای مخاطبان مختلف آثاری را که درس نامه ای هستند را تولید کنیم، به خاطراین که فقه القرآن را تخصصی کار کنیم. گفتمان سازی کنیم در عرصه های نوینی که فقه القرآن می تواند نفوذ کند، چه از طریق آثار و نشست و همایش و... از اهداف ما در این گروه است. باید خوراک علمی برای گروه های فقهی که می خواهند در عرصه قرآن مطالعاتی داشته باشند، فراهم کنیم. نظام فقه القرآن را تولید کنیم و بسیاری از مفاهیم قرآن را در عرصه فقه القرآن عملیاتی کنیم.

با توجه به این اهداف، چشم اندازی که ما ترسیم کرده ایم، باید در میان دیگر مراکز دینی هم مرجعیت خوبی داشته باشیم. مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام بن مایه های حوزوی قوی ای با عقبه اجتهادی دارد و هم این که در مراکز دیگر می تواند مرجعی برای آنها باشد. لذا ما آثارمان را تولید می کنیم تا ادبیات فقه القرآن کامل شود و این مرکز برای دیگر مجموعه هایی که می خواهند در این عرصه فعالیت کنند مرجعی باشد که در این راستا فعالیت هایی را شروع کردیم.

هدف دیگر ما در عرصه آموزشی است که تلاش کردیم نیروهایی را تربیت کنیم و با برگزاری دوره های تربیت مربی پژوهشگر، پژوهشگرانی که در عرصه فقه القرآن پژوهش نمایند، تربیت یابند.

همچنین در این عرصه به دنبال این هستیم که نظام مسائل فقه القرآن را استخراج کنیم؛ یعنی برای مثال وقتی که یک طلبه یا دانشجو می خواهد در عرصه فقه القرآن کار کند، بداند که در چه عرصه هایی باید کار کند. ما باید نظام مسائل را برای آنها تولید کنیم. در عرصه های آموزشی کارگاه هایی را برگزار کردیم که امسال نیز ادامه خواهد یافت، در واقع طرح نامه نویسی های تخصصی فقه القرآن و کارگاه هایی که نظام مسائل فقه القرآن و آموزش نگارش طرح نامه در این عرصه را انجام می دهد. پژوهشگرانی که می خواهند در عرصه فقه القرآن، پژوهش تخصصی داشته باشند.

* چه رویکرد هایی در فعالیت های پژوهشی دنبال می کنید؟

در عرصه پژوهش رویکرد های مختلفی داریم که یکی از رویکردها، شامل پژوهش های بنیادی است که دربردارنده پژوهش های تولیدی که در عرصه فقه القرآن مرجع باشند، است. در این رویکرد موسوعه های فقه القرآن قرار دارد که ما با رویکرد بنیادی در حال آماده سازی آن هستیم. اقدام دیگر در این عرصه درسنامه نویسی است که در دستور کار خود قرار داده ایم. امروز یکی از مشکلاتی که در تولیدات آثار حوزوی وجود دارد این است که آثار حوزوی عمیق، با پشتوانه ها و بنمایه های اجتهادی بزرگی که دارد و بسیار هم قابل دفاع است، ولی فهم پذیری آن اشکالاتی دارد. یعنی یک دانشجو و متخصصی که حوزوی نیست یا حوزوی ای که در تراز پایین تر قرار دارد، نمی تواند بسیاری از تولیدات فاخر علما را درک کند. این آثار باید در قالب درسنامه و درس درس در قالب پژوهش هایی ارائه شود. در این راستا امسال کتاب هایی را در راستای درس نامه نویسی در دستور کار قرار دادیم.

رویکرد دیگر ما در این گروه، رویکرد حراست و شبهه پژوهشی از دین و فقه القرآن است. ما تولید کتاب هایی را در دستور کار داریم برای نقد افراد و دیدگاه هایی است که اجتهاد در متن قرآن را جایز می دانند، ما نقدی بر این کار به مناسبت آیات القرآن و فقه القرآن با رویکرد شبهه پژوهشی داریم.

رویکرد دیگر، رویکرد استخراجی و توسعه ای است. یکی از کارهایی که در دستور کار داریم، آیات الاحکام مساجد است که در این مسیر کارهایی را با رویکردی نو شروع کرده ایم که شامل آیات مستقیم و غیر مستقیم در این عرصه است. سعی کردیم واکاوی جدیدی به آیات الاحکام مساجد داشته باشیم که وقتی یک استاد درس خارج که می خواهد احکام مساجد را درس دهد، این آیات الاحکام به دردش می خورد.

ما این کار را در آیات فقه اجتماعی و آیات فقه سیاسی انجام می دهیم. البته این کار را مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام در عرصه های تخصصی و گرایشی دنبال می کند. مانند آیات فقه پزشکی که در مرکز فقهی تولید شد و آثار ارزشمندی است و همچنان پخته تر می شود. آیات فقه پزشکی تولید شده و گروه فقه قرآن و حدیث این کار را ادامه می دهد.

یکی از کارهایی که ما جدی دنبال می کنیم، همایش فقه القرآن است. این همایش در ادامه همایش دیدگاه های علوم قرآنی مرحوم حضرت آیت الله فاضل است که این دفعه به دیدگاه های فقه القرآن ایشان و دیگر علما توجه می کنیم. یکی از کارهایی که استارت آن زده شده و نشست های آن در حال برگزاری است و به دنبال این هستیم که خوراک این همایش آماده شود، نظام مسائل، بایسته های پژوهشی، کتاب هایی که باید در اختیار پژوهشگران قرار گیرد و ادبیاتش آماده می شود و به دنبال برگزاری همایش فقه القرآن هستیم.

ضمن این که ما در گروه فقه القرآن، کار دیگری هم کردیم که گاهی فقه را به معنای مصطلح خود در نظر نمی گیریم. برای این که کمی توسعه هم در عرصه قرآن داشته باشیم، در آثاری که نو و جدید باشد، فقه را به معنای لغوی خود مد نظر می گیریم. یعنی می خواهیم بگوییم هرآنچه فهم پذیری آن برای قرآن باشد، اعم از این که فقه مصطلح باشد یا نباشد باید در آن ورود یابیم. ما در حال نگارش کتابی درباره دعوت مخفیانه پیامبر(ص) بر اساس یک پژوهشگر توانمند هستیم که در حال حاضر در میانه نگارش آن هستیم. در این کار علمی به دنبال ارزیابی این گزاره تاریخی بر اساس آیات قرآن می باشیم که این سه سال چه قدر با آیات قرآن مطابقت دارد.

یا در موضوع آیات معاد در قرآن نیز کار کردیم و در این عرصه درسنامه ای برای دانشجویان کارشناسی ارشد و طلاب سطح ۳ داریم می نویسیم. یا آیات جهاد را برای دوره دکتری در حال پیگیری هستیم. این از کارهایی است که با فقه مصطلح کمی فاصله دارد، ولی به فراخور نیاز و نوآوری و خروجی و کاربردی بودن، به سراغش می رویم.

ضمن این که ما در طی سال گذشته و امسال کرسی های خیلی خوبی برگزار کردیم. در سال گذشته کرسی های علمی نقد و مناظره شامل: «قواعد خاص تفسیر موضوعی تنزیلی»، «فقه القرآن و عرصه های پژوهش» و «مرجعیت علمی قرآن در علوم سیاسی» را برگزار کردیم. الآن هم در عرصه توسعه پذیری آیات الاحکام سلسله نشست هایی را برگزار می کنیم. ضمن این که الآن در عرصه مطالبه رهبری از حوزویان در جمع اعضای خبرگان رهبری برنامه ای را داریم انجام می دهیم که در حال حاضر در میانه کار هستیم. گروه فقه القرآن این مطالبه و فرمایش رهبری را جزو کارها و رسالت خود قرار داده است.

* مقام معظم رهبری در دیدار  اعضای خبرگان رهبری چه مطالبه ای را مطرح کردند؟

ایشان در جمع خبرگان فرمایشی داشتند در عرصه بحث عملیاتی سازی مفاهیم قرآن و دین که فضلا باید در این عرصه وارد شوند. ایشان در زمینه های قرآن، حضرت امام خمینی، مسائل مختلف، برجام و... مثال هایی را زدند و آنها را با قرآن بررسی کردند. ایشان تأکید کردند که حوزویان باید در این عرصه وارد شوند و فکر کنند و پاسخگو باشند.

ما در اسفند ماه خدمت آیت الله فاضل رسیدم و گفتم که باید این مطالبه رهبری جدی گرفته شود وی نیز خیلی استقبال کرد و از ما خواست که طرح این را بنویسیم. طرح که آماده شد؛ بنا شد سلسله نشست هایی با اساتید و فضلای حوزه که در این عرصه مطالبه را خوب دریافت می کنند و خوب می توانند برای آن طرح و برنامه داشته باشند، برگزار شود که در این راستا نشست هایی شروع شده است. قرار شد وقتی این طرح به مرحله نهایی رسید، این را تبدیل به قالب هایی چون همایش، سمینار، کنفرانس یا سلسله نشست ها و یا طرح های پژوهشی کنیم و بر این اساس کار را پیش ببریم.

* درباره مرجعیت بخشی قرآن در فقه صحبت شد، اشاره ای هم کردید درباره این که مرجعیتی در میان مراکز دیگر داشته باشید. در این عرصه در چه مرحله ای هستید و تعاملاتتان با دیگر مراکز به چه صورت است؟

در این مدتی که آمده ام، با چند مرکز حوزوی و غیر حوزوی که به تناسب در این بحث ها می توانستند به ما کمک کنند، برنامه و نشست داشتیم. در دفتر تبلیغات گروهی تحت عنوان مرجعیت قرآن داریم که مشغول فعالیت های علمی و پژوهشی هستند و با آنها ارتباط داریم و در حال نگارش کتابی برای آنها هستم. یا این که بنده درباره دیدگاه آیت الله آصفی در مرجعیت قرآن مقاله ای نوشتم. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه نیز کارهایی در این عرصه داده که ارتباط خوبی با آنها داریم. در مرکز فقهی ائمه اطهار هم یک گروه تفسیری فعال است که اساتید تراز اولی دارد و هم طلبه های سطح سه و چهار فاضل و مستعدی دارد که در زمینه پایان نامه تلاش می کنند.

ما در تولید نظام مسائل، پایان نامه، کتاب هایی که بتوانیم متدی را به محققان بدهیم که چطور آیات تخصصی خود را از قرآن استخراج کنند، در حال فعالیت هستیم. در واقع قرآن باید مرجع آنها باشد؛ برای مثال، ما اثری نداریم که آیات قرآن را در فقه سیاسی کار کرده باشد یا در مسائل اجتماعی هم اثری نداریم که آثار فقه اجتماعی را استخراج کرده باشد. ما در عرصه نظری و میدانی در هر گروهی لینک می زنیم و با گروه های دیگر مرکز و با مجموعه های بیرونی هم پیوند می زنیم تا مرجعیت قرآن را در ابعاد مختلف فقه به نمایش بگذاریم. ضمن این که در این عرصه نشست های خوبی را هم شروع کرده ایم.

* صحبت پایانی

گروه فقه قرآن و حدیث در مرکزی قرار دارد که خدا را شکر،  آینده مناسبی دارد. ایشان خیلی میدان را برای تولید علم و برای این که کار ما نشر یابد باز گذاشته اند. حضور شخصیت ایشان در این مجموعه باعث شده امثال ما که کمی انرژی داریم در این عرصه کار کنیم، انگیزه پیدا کنیم. با وجود چالش هایی که در این زمینه می تواند پیش روی ما باشد هم میدان را باز می کند و هم راهنمایی تخصصی خوبی به ما می دهد. عرصه فعالیت این گروه علمی میدانی وسیع است که به دنبال این است که مرزبندی خود را با دیگر میدان ها روشن کند. متأسفانه در عین اهمیت عرصه فعالیت این گروه، پژوهشگران متخصص در این زمنیه خیلی کم است، به ویژه در مسائل مستحدثه. ما متخصص و پژوهشگر رشته فقه القرآنی در مسائل مستحدثه خیلی کم داریم. ما در میدانی پا گذاشتیم که می تواند تأثیر خود را در عرصه های مختلف فقه نشان دهد و عرصه های نو را به متخصصان نشان دهد و با توجه به این که مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام، مرکزی حوزوی است، با فقها و فضلا می توانیم ارتباط خوبی داشته باشیم. در این مسیر راه دشواری داریم که نیازمند حمایت رسانه ای و فقها و فضلا هستیم، لذا آنها با هر اثر و پیشنهادی می توانند در این زمینه از ما حمایت کنند. از فضلا و پژوهشگران می خواهیم که اگر انگیزه و یا اثری دارند که می توانیم از آنها حمایت کنیم، حتما با ما ارتباط داشته باشند.

همچنین ما به دنبال راه اندازی یک مجله فقه القرآنی هستیم. الآن یک مجله فقه القرآنی در حوزه و دانشگاه که مطالعات فقه القرآنی را پوشش دهد، نداریم.