با استعانت از خداوند متعال و با اهتمام گروه حقوق بشر اسلامی معاونت پژوهش مرکز فقهی ائمه اطهار( ع) سی امین نشست علمی- تخصصی با موضوع « مسئولیت مدنی تخریب محیط زیست از منظر فقه اسلامی » ، روز پنج شنبه مورخ 9/8/1392 برگزار گردید. دراین جلسه اساتید محترم حجج الاسلام و المسلمین آقایان دکتر عزیز الله فهیمی(عضو هیئت علمی دانشگاه قم)، دکتر سعید رهایی (عضو هیئت علمی دانشگاه مفید)، و دکتر محمدمهدی مقدادی(معاون پژوهش مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)) حضور داشتند.

   در آغاز آقای دکتر مقدادی به عنوان ناقد و دبیر علمی نشست، مباحثی را پیرامون اهمیت موضوع نشست مطرح نمود. ایشان بیان کرد: محیط زیست یکی از مسائل مهم دوران معاصر است.زیرا با توجه به محدودیت منابع زیستی و استفاده بی رویه و تخریب و آلودگی آنها و خسارات جبران ناپذیر و پیامدهای خطرناک آن با معضلی بزرگ مواجهیم. این در حالی است که حق بر محیط زیست سالم را حقی تضمین شده برای هر انسان می دانیم و اساسا این حق با بنیانی ترین حق انسان که حق حیات است، در پیوندی ناگسستنی قرار دارد، چون حق حیات فقط زنده ماندن و نفس کشیدن نیست، بلکه حق حیاتی سالم و با عزّت و شایستگی است.

محیط زیست موهبتی الاهی است تا انسان با زندگی سالم و استفاده مطلوب از آن در مسیر رشد و سعادت کایاب باشد.در آیات و روایات هم آموزه های بسیاری در این باره وجود دارد که با اشاره به این نعمت ها و منابع ارزشمند، به استفاده درست و جلوگیری از تخریب و ایراد زیان و اسراف آنها توصیه شده است.

دکتر مقدادی افزود: در مورد محیط زیست مباحث متعدد و متنوعی قابل طرح است که در این میان مسئله ضمان و مسئولیت مدنی ناشی از آلوده سازی، اتلاف و تخریب آن مورد توجه ما در این نشست است.

پس از بیان مقدمات بحث، آقای دکتر فهیمی به عنوان نظریه پرداز، سخنان خود را با نقل قولی از مرحوم آیت الله دکتر بهشتی در زمینه اهمیت و وجوب تحقیق توسط حوزویان در ابواب مختلف فقهی، آغاز نمود. ایشان با تأسی به این نقل قول انگیزه های خود را در مورد تحقیق و تفحص در باب مسئولیت مدنی بالاخص در حوزه محیط زیست ( که منجر به انتشار کتاب و مقالاتی از ایشان در این زمینه شده است) را این گونه مطرح کرد که، به دلیل مغفول ماندن موضوعاتی از این قبیل در گستره وسیع فقه اسلامی، علمای مسیحی از این ضعف ها سوء استفاده کرده و تبلیغاتی منفی را بر علیه فقه اسلامی در محافل مختلف به راه انداخته اند.

   سپس ایشان با بیان دیدگاه های فقهایی همچون مرحوم شهید آیت الله صدر، مرحوم سید محمد کاظم یزدی، مرحوم شیخ انصاری و صاحب جواهر در مورد مبانی ضمان و مسئولیت مدنی و نیز طرح مصادیق مختلف از دعاوی مربوط به خسارات بر محیط زیست که در مراجع قضایی مطرح شده است، به تشریح و استدلال در مورد نظریات خود پرداخت. وی با بیان این که در واقع قاعده« لاضرر» و نیز تئوری هایی مانند « اتلاف و تقصیر» به تنهایی نمی تواند راه گشای برخی از معضلات حوزه مسئولیت مدنی در قبال تخریب و خسارت برمحیط زیست باشد، نظریه ای با عنوان « احترام اموال » را ارائه نمود و ارکان تحقق مسئولیت مدنی را در این باره توضیح داد.

   سپس آقای دکتر رهایی به عنوان ناقد، سخنان خود را با دسته بندی مراحل مطالعات فقهی، آغاز نمود. ایشان ابراز داشت که در مطالعه موضوعات از منظر فقه می بایست در ابتدا حوزه موضوع را شناسایی کرد و در ادامه ضمن واکاوی مبانی و اصول حاکم بر آن از دیدگاه فقهی، نظریه جدید صادر نمود. نکته مهمی که ایشان بر آن تاکید کردند بررسی و نقد آثار این نظریات جدید بود که مبنای شروع بحث قرار گرفت. پس از آن دیدگاههای موجود در مورد جایگاه حقوق محیط زیست در اسناد بین المللی، نظام های حقوقی غربی و نظام حقوقی اسلام را از منظر شمول و سیطره آن مورد واکاوی قرار داد.

وی با ارائه تعابیر و تعاریف مسئولیت و نیز تحلیل تئوری هایی همچون خطر و تقصیر به نقد نظریه احترام اموال پرداخت و با نقل روایات و آیات متعدد و تفسیر آن ها (سوره مبارکه اعراف/ آیات 54 الی 58 و سوره سبأ / داستان مربوط به سلیمان نبی در مورد تصرف طبیعت) مبنای مسئولیت در حوزه محیط زیست را از دیدگاه فقه اسلامی بررسی نمود.وی با بیان اینکه برای اثبات خسارت و مسئولیت در قبال تخریب محیط زیست از دیدگاه حقوق خصوصی(که شرط مسئولیت را وجود مال می داند) اثبات مالیت به تنهایی راهگشا نیست، با تحلیل تئوریهای «اتلاف و تسبیب» و نیز قواعد« احتیاط، لاضرر و قاعده علی الید » نوع دیگری از مسئولیت را با عنوان مسئولیت ناشی از تعدی از حکم قانونگذار مطرح نمود.

در ادامه پرسش هایی از جانب پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی حاضر در جلسه مطرح گردید که توسط اساتید پاسخ داده شد.