سی و یکمین نشست علمی معاونت پژوهشی مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم السلام) تحت عنوان فقه و سبک زندگی با سخنرانی جناب آقای دکتر سید حسین شرف الدین(1) در سالن امام خمینی (قدس سره الشریف) مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم السلام) در حضور دانش پژوهان و فضلای حوزه علمیه برگزار گردید.
چکیده مباحث مطروحه در این نشست تقدیم می گردد و متن کامل آن متعاقبا در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت.
این نشست علمی به اهتمام گروه پژوهشی فقه الاجتماع مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم السلام) برگزار گردید.

فقه و سبک زندگی

مقدمه
سبکی شدن یا سبکی کردن رفتار ها در عرصه های مختلف زندگی اجتناب ناپذیر است. در گذشته بیشتر جامعه تحت تاثیر فعل و انفعالات درونی و به صورت خودجوش سبکی می شد. سبک ها هم غالبا تک الگو، متصلب و به صورت سنت بین نسل های مختلف به عنوان میراث جریان داشت. به بیان دیگر، زندگی در چارچوب کانالهای از پیش تعیین شده و محدودیت های ساختاری جریان می یافت (جامعه شناسانی که طرح موضوع سبک زندگی را به جامعه مدرن اختصاص داده اند، به این مهم توجه دارند. جامعه مدرن به دلیل کثرت ووفور امکانات و تنوع گزینه های زیستی، اهتمام به خلاقیت، غلبه فرد گرایی  (آزادی بیشتر فرد در انتخاب گزینه های ترجیحی)


دلایل ضرورت بحث از سبک:

رواج الگوهای زندگی غربی به عنوان الگوهای جهانشمول در پرتو گسترش فرایند های توسعه مدرن، صنعتی شدن گسترده و تنوع امکانات و فرصت ها، اشاعه فرهنگی در پرتو ارتباطات گسترده(تسهیل زمینه های ورود فرهنگ ها به حوزه های استحفاظی یکدیگر)، فرایند جهانی شدن و غلبه هژمونیک فرهنگ غرب یا پدیده موسوم به امپریالیسم فرهنگی یا تهاجم فرهنگی، فرایند ملت سازی و ضرورت الگو سازی بومی، غلبه فردگرایی و محوریت یابی سلایق و ترجیحات فردی(غلبه عاملیت در مقابل غلبه ساختار در جامعه سنتی).

در ایران وقوع انقلاب اسلامی به عنوان یک انقلاب فرهنگی، موقعیت یابی فرانهادی دین، ضرورت مهندسی جامعه برپایه الگوهای بومی و دینی و... مزید بر علت شده است.  

به لحاظ معرفت شناختی، مباحث سبک زندگی فعلا در ضمن رشته های مختلف علمی مثل روان شناسی، جامعه شناسی، مردم شناسی، اقتصاد، مطالعات فرهنگی، ارتباطات و... پراکنده است ولی به دلیل اهمیت می رود که به عنوان یک دانش مستقل مطرح شود.

مفهوم سبک زندگی، مفهومی انتزاعی وبرساخته است و مبین نوعی منطق اجتماعی و الگوی زیستی است نه صرف یک واژه( لذا ارائه تعریفی جامع و مانع از آن بسیارصعب است)

تعریف سبک
 سبک زندگی مجموعه منسجمی از رفتارهای عملی دارای پیوستگی درونی(یا الگویی مرجح ازرفتارها و دارایی ها) است که فرد به تناسب موقعیت، نیاز، سلیقه، عقلانیت و تشخیص خود در چارچوب فرصت های محیطی و ظرفیت های فرهنگی انتخاب می کند.

در تلقی های رایج جامعه ما، سبک بیشتر به راه و رسم غالب، شیوه، قاعده، منطق عملی، ترجیحات جمعی تفسیر می شود. به بیان دیگرع بیشتر جنبه فرهنگ غالب دارد تا خرده فرهنگ، جمعی است تا فردی. 

ابعادسه گانه سبک زندگی
 شناختی(بینش ها، نگرشها، معلومات)، گرایشی (تمایلات، ارزشها، آرمانها، احساسات) و رفتاری است، اگر چه وجه رفتاری آن بارزتر و عینی تر از سایر ابعاد است. (روان شناسان غالبا به ابعاد شناختی و گرایشی و جامعه شناسان، غالبا به بعد رفتاری و عینی آن عطف توجه کرده اند.)

سطوح بحث از سبک:

1) سطح نظری و انتزاعی (سبک در مقام تعریف: تبیین چرایی و فلسفه وجودی،خاستگاه و منشا، علل تعدد و تنوع سبک ها، آثار و نتایج کارکردی سبک، عوامل موثر در تغییر سبک ها، نسبت سبک با سایر واقعیت های اجتماعی مثل فرهنگ، نهاد و... و مباحثی از این دست نظر دارد)؛

 2) سطح عینی و انضمامی(سبک در مقام تحقق وواقعیت/ مطالعه سبک های موجود یا تاریخی که به دو صورت توصیفی و تحلیل با رویکرد تاریخی، جامعه شناختی و مردم شناختی صورت می گیرد)؛

3) سطح تطبیقی ومقایسه ای: (ارزیابی مقایسه ای سبک های رایج در یک جامعه یا یک جامعه در مقایسه با سایرین، با ارجاع به ملاک ها و سنجه های خاص)؛

4) سطح تحلیلی-انتقادی(بررسی انتقادی مبانی، مضمون و محتوا، آثار و نتایج، تناسب با اقتضائات زمان و مکان و سطح نیازو...)؛

 5) سطح تجویز و توصیه (طراحی و معرفی سبک ها و الگوهای جایگزین، به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه، مدلل یاغیر مدلل و...)

مختصات سبک در تلقی رایج

 داشتن جنبه هنجاری و تجویزی(هدایت گر افکار، احساسات، کنش ها و حتی تخیلات و رویاها)؛ تبلور عینی در فعالیت های روزمره؛ نمود برجسته در اوقات فراغت(فراغت از انجام اشتغالات الزامی و مقطع انجام فعالیت های فوق برنامه مثل استراحت، تفریح، مطالعه، تماشای تلویزیون، دید و بازدید، خرید، مسافرت، ورزش، عبادت و... )؛ ارتباط تنگاتنگ با مقوله مصرف(اعم از مصرف مادی، مصرف فرهنگی، مدیریت بدن)؛ محوریت یابی انتخاب و ترجیحات فرد یا داشتن ماهیت فردی- جمعی (گزینش الگو از میان گزینه های مرجح و دارای اعتبار فرهنگی اجتماعی)؛ توام بودن با رضامندی و لذت جویی فردی؛ عطف توجه به نیازهای در آمیخته با آرزوهاوهوس های متنوع؛ عدم تابعیت از موقعیت طبقاتی، قومی، جنسیتی، تحصیلی واجتماعی افراد( در عین حال، دارای ماهیت خرده فرهنگی(= تنوع و نسبیت و فقدان عمومیت)؛ ثبات نسبی (عادت وارگی در عین تغییر پذیری)؛ هویت بخش و متمایز کننده گروهها از یکدیگر و...

عرصه ها و قلمروهای ظهور سبک

 سبک در همه عرصه ها و ساحت های زندگی(از آرایش مو و الگوی پوشش گرفته تا تبعیت از فلان جریان، ایدئولوژی و مرام سیاسی اجتماعی) جریان دارد. در جامعه مدرن حتی پذیرش فلان دین و مذهب نیز جزو عناصر سبک زندگی معرفی شده و فرد در آن به میزانی از آزادی عمل و قدرت انتخاب برخوردار است.


منشا و خاستگاه سبک های زندگی

 سبک نیز همچون فرهنگ از منابع متعددی اخذ و اقتباس می شود: ظرفیت ها و توانش های وجودی مشترک (استعدادهای فطری و غریزی)،سرمایه های فرهنگی اجتماعی، عقلانیت و خرد جمعی، تجربه های زیست شده، ذوقیات و استحسانات غالب و مرجح، ارتباط با طبیعت و ماورای طبیعت، فرصت های تاریخی، شرایط و اقتضائات محیطی و عصری(درسطح فردی، انتخاب هر سبک، تابع موقعیت های مختلف فرد در جامعه و تشخیص و انتخاب اوخواهد بود). دین نیز همواره، بسته به موقعیت فرهنگی اجتماعی اش، یکی از کانونهای مهم فرهنگی در ارائه، تایید،اصلاح،تغییرو تقویت سبک های زیستی بوده است.
سبک های استنباط شده یا ملهم از دین، بیشتر ماهیت هنجاری و توصیه ای داشته واز سنخ بایدها و نبایدهای رفتاری و حکمت عملی اند.

فردی یا جمعی بودن سبک

 انتخاب سبک امری فردی اجتماعی است و به بیان دیگر ، عرصه انتخاب عرصه در آمیختگی عاملیت و ساختار است. بدون شک، جواز التزام به یک سبک قبل از فرد، توسط گروه یا جامعه تایید و ابلاغ می شود؛ اگر چه این فرد  است که به تناسب موقعیت، نیاز، سلیقه، عقلانیت و تشخیص خود در چارچوب تنگناها و فراخناهای ساختاری محیط، و ظرفیت های فرهنگی دست به انتخاب مجموعه ای از این عناصر در قالب های ترکیبی انعطاف پذیر و متغیر می زند.
بر این اساس، سبک زندگی در ناحیه فردی  محصول انتخاب و ترجیح فرد است، اعم از اینکه این انتخاب آگاهانه باشد یا ناشی از هژمونی، تعین یافتگی، اشاعه و....؛ در همه این موارد اجمالا ترجیحات و تمایلات فرد تعیین کننده است. اما در خصوص سبک های غالب و از منظر جامعه شناختی، سبک ها محصول و برآیند  ارتباطات و تعاملات  گسترده و چند لایه جامعه در سطح افقی و عمودی و در ارتباط با محیط و جهان پیرامونی و فعلیت یابی ظرفیت های درونی است. در هر حال،  عوامل متعددی در شکل گیری و غلبه یک سبک یا مجموع سبک ها در یک جامعه و در دنیای فردی تاثیر دارند.

مبنای گزینش یک سبک

 در سطح فردی غالبا از نیاز، عقلانیت، انتظارات جمعی، ضرورت های موقعیتی و ذوق وسلیقه به عنوان مبنا و ملاک ترجیحات یک سبک یاد می شود. تعین یابی یا انتخاب و ترجیح سبک ها در سطح جامعه کل، تابع ظرفیت ها، ملاکها، ضرورت های تشخیصی و محدودیت های محیطی خواهد بود.

تفاوت سبک زندگی با نهاد: نهادها الگوها و شیوه های پذیرفته شده برای ارضای نیازهای اولی و ثانوی در سطح جامعه اند که افراد به تبعیت از آنها ملزوم و محکوم اند. نهادها در قالب سازمان ها و موسسات اجتماعی تبلور عینی می یابند. نهادها به لحاظ  قلمرو گسترده تر از سبکاند؛ ماهیت ساختاری داشته، فرصت هایی را برای کنش گران تعیین و محدودیت هایی را تحمیل می کنند؛ از ثبات بیشتری برخوردار بوده و در مقابل تغییرات مقاوم ترند؛ از ضمانت اجراهای رسمی و غیر رسمی جدی تری برخوردارند؛  درمقایسه با سبک کمتر از ترجیحات فردی تاثیر می پذیرند؛ و...

---------------
1) عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و استاد دانشکده صدا و سیما قم