گزارش جلسات روز پنجم:14/ 4 /1391

نشست هفدهم: بررسی چالش های فراروی فقه در حیطه حقوق کودک

ارائه کننده بحث: دکتر غلامرضا پیوندی (دانش آموخته حوزه و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه)

اهم مباحث:

1- در غرب و مباحث حقوق بشری از قرن 19 به بعد، به حقوق کودک توجه شده است ولی در اسلام از همان ابتدا این حقوق به رسمیت شناخته شده است.
2- با توجه به این که کودکان نیز انسان هستند و زیر مجموعه حقوق بشر قرار می گیرند، چه نیازی به بحث جداگانه حقوق کودک است؟ دلیل آن اهمیت جایگاه و ویژگی شخصیتی کودکان و آسیب پذیری آنان است.
3- کشور ایران در سال 1372 با قراردادن یک شرط کلی به کنوانسیون حقوق کودک پیوسته است. برخی از مفاد این کنوانسیون با دستورات دینی و قانونی داخلی ما در تضاد است.
4- در سال 2005 میلادی، « میثاق حقوق کودک در اسلام» به عنوان یک سند منطقه ای در سازمان کنفرانس اسلامی تصویب شده است.
5- در منابع روایی، بیش از 3000 حدیث وجود دارد که به نوعی به کودکان ارتباط دارد.
6- کنوانسیون حقوق کودک، هیچ توجهی به دوران قبل از تولد نکرده است. در حالی که در منابع دینی ما، به این موضوع توجه زیاد شده است.
7- انواع بلوغ در قرآن: 1- بلوغ حُلُم 2- بلوغ نکاح 3- بلوغ اشد – در تفسیر المیزان آمده است که منظور از بلوغ اشُد همان سن رشد 18 سالگی است.
8- فقها، قانون گذار نیستند بلکه تشخیص دهنده نظر شارع هستند و باید طبق روش مرسوم اسلامی به این نظریه رسید. در مباحث حقوق کودک باید به روش ها و مبناها توجه شود.
9- در بحث حقوق کودک، منابع اولیه‌ی بسیار خوبی داریم اما برای تبدیل شدن این منابع به قانون، خوب کار نشده است. این کار نیاز به تدبیر و سیاست گذاری دارد.
10- حقوق کودک در منابع دینی به دو بخش تقسیم می شود: 1- قبل از تولد 2- بعد از تولد

دکتر محمد مهدی مقدادی
 برخی پرسش های موجود در حقوق کودک:
1- جواز تنبیه بدنی کودکان در کلام فقها، محل اشکال مجامع بین المللی است.
2- اختیار پدر در به کارگماردن کودک، خلاف حق کودکی کردن کودک است.
3- الحاق کودک طبیعی به پدر و مادر خود، در اسلام ممکن نیست و این مورد اشکال حقوق بشر است.
4- اختیار پدر و مادر در تزویج کودکان خود، خلاف حق انتخاب کودک است.
5- ولایت پدر و مادر بر کودک با حق حفظ حریم خصوصی کودک که در کنوانسیون است در تعارض است.
6- در سیستم قضایی ایران که اسلامی است، دادرسی ویژه کودکان وجود ندارد.

نشست هجدهم: ظرفیت ها و قابلیت های فقه برای ارتقا بشخی مباحث حقوق بشر در سطح جهانی

ارائه کننده: حجت الاسلام والمسلمین احمد مبلغی ( استاد سطوح عالی حوزه و رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی)

بحث حقوق بشر بحثی حساس است و این حساسیت رو به تزاید است. افزون بر آن بحث حقوق بشر می تواند چالش‌های زیادی را برای فقه درست کند. پس اگر حوزه علمیه از همین امروز به فکر مطالعه روش مند، پر حوصله، متمرکز و تخصصی در این موضوع نباشد، در آینده نه چندان دوری در یک وضعیت انفعالی قرار می گیریم و چنین وضعیتی خطرناک است.
این جلسات می تواند مقدمات کار را پدید آورد.

ما در وضعیت ابتدایی هستیم. پس آنچه می گوئیم یک پیشنهاد و طرح مسئله است که باید مطالعات دقیقی روی آن صورت گیرد. بنده بیشتر به دنبال طرح یک سری مؤلفه های روشی برای مطالعه در زمینه حقوق بشر هستم.
1- می باید به منابعی که کمتر فعال شده ولی در فقه و اصول به رسمیت شناخته شده است برای مطالعه حقوق بشر رجوع کرد.

الف) رجوع به سنت تقریری در حوزه ارتکازهای تقریر شده و سیره های تقریر شده و وضعیت های تاریخی تقریر شده
ب) رجوع به سنت فعلی
ج) استکشاف پیش فرض های نهفته در نصوص
2- تولید مفاهیم پایه: مثل جامعه انسانی و جامعه ایمانی * ولو لا دفع الله الناس بعضهم ببعض لفسدتم الارض* بقره
3- ملاصدرا در مورد استعینوا بالصبرو الصلوة می گوید: فقط صلوة مسلمانان منظور نیست بلکه صلوة و عبادت در سایر ادیان نیز مورد توجه قرآن است که البته این مطلب به قرینه آیات دیگر، قابل استفاده است.
4- نیازمند یک تحقیق عمیق فکری در حوزه علمیه، پیرامون حقوق بشر باید صورت پذیرد.

نشست نوزدهم: بررسی کارگاهی برخی یافته های پژوهشی در حیطه حقوق کودک در جهت پاسخ دهی به چالش های موجود

ارائه کننده اول: دکتر روشن(عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی)

* احساسات و عواطف کودکی و اثرات برچسب زنی بر کودک مقتضی نظام عدالت کیفری خاص کودک است که اصطلاحاً به این سیاست، سیاست افتراقی گویند. طبق این سیاست باید قاضی، پلیس و وکیل، ضابطین قضایی و ... صلاحیت های لازم چند بعدی برای رسیدگی به بزه اطفال و نظام عدالت کیفری وجود داشته باشد.

*در ماده 53 لایحه رسیدگی به جرایم کودکان و نوجوانان، پلیس کودک پیش بینی شده است.

راهکارها:

1- تجدید نظر در سن مسؤولیت کیفری کودکان
2- تشکیل پلیس کودک

*مباحث خانواده و کودک یک نگاه همه جانبه می طلبد یعنی باید این دو حوزه را بین رشته‌ای نگاه کرد.

ارائه کننده دوم :حجت الاسلام والمسلمین دکتر سیدمصطفی میرمحمدی(عضو هیئت علمی دانشگاه مفید)

اهمیت مطالعه تطبیقی:

در حوزه های علمیه از ابتدا توجه به مطالعات تطبیقی بوده است، مثل کتاب الخلاف مرحوم شیخ طوسی و تذکرة الفقهاء مرحوم علامه حلی. البته فقه مقارن منحصر در فقه مذاهب اسلامی بوده است و لیکن امروزه باید در حوزه درون دینی از پنج مذهب به هشت مذهب مطالعات خود را ارتقا دهیم و در حوزه برون دینی و سیستم های حقوقی دیگر در دنیا نیز باید گام نهاده و مطالعه تطبیقی انجام دهیم.

گزارشی از نگارش کتاب «حقوق کودک در اسلام و اسناد بین المللی»:
 
آغاز کار تألیف این کتاب از سال 1385 بوده که از سوی یونیسف ایران پیشنهاد شده است.

این کتاب باکمک 13 نفر از اساتید و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی در پنج فصل و 33 گفتار تنتظیم شده است.

1- حق بر بقاء رشد کودکان؛
2- اصل حفظ منافع عالیه کودک؛
3- حق کودکان بر مشارکت؛
4- حق حمایت کودکان؛
5- مسؤولیت ها

حق بر بقاء و رشد کودکان:

1- حق بر تابعیت
2- حق بر هویت
3- حق بر نام
4- حق بر بهداشت و سلامتی
5- حق بر برخورداری از تأمین اجتماعی
6- حقوق کودکان معلول
7- حقوق کودکان اقلیت

حق حمایت کودکان:

1- فرزند خواندگی
2- کودکان پناهنده
3- سوء استفاده از کودکان در بهره کشی های اقتصادی
4- سوء استفاده از کودکان در قاچاق مواد مخدر
5- کودکان و مخاصمات مسلحانه
6- ...

ارائه کننده سوم:  دکتر محمد مهدی مقدادی(دانش آموخته حوزه، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید، معاون پژوهشی مرکز فقهی ائمه اطهار"ع")

کار تألیف کتاب «موسوعه احکام الاطفال و ادلتها» از ابتدای تأسیس این مرکز مقدس در سال 1375 شروع شد که تالیفی ارزشمند است.

لیکن باید توجه داشت که در این کتاب نیازسنجی اجتماعی صورت نگرفته است. علاوه بر این متد و شیوه نگارش این کتاب مناسب نبوده به طوریکه در ابتدای کتاب هیچ سخنی از اصول حاکم بر فقه کودک مطرح نشده است. از این رو تصمیم بر این است که در این کتاب بازنگری شده و به شیوه ای مناسب نگارش شود.

از مباحث مهمی که در این کتاب و نوشتارهای حوزوی دیگر توجه کم تری شده است مصحلت کودک است.

مصلحت عمدتاً به حاکم شرع واگذار شده است و در مواردی خاص استثناء شده و به مردم واگذار شده است مثل اداره مال موقوفه.

از مواردی که مصلحت به طور وسیع به مردم واگذار شده رعایت مصحلت کودک است که به والدین داده شده است.


نشست بیستم: مسئولیت فقهاء و مراکز فقهی در معرفی و تبیین دقیق نظام حقوق بشر در اسلام و پاسخدهی عالمانه به شبهات و پرسش های طرح شده در سطح جهانی

ارائه کننده: حضرت آیت الله محمد جواد فاضل لنکرانی (ریاست محترم مرکز فقهی ائمه اطهار"ع")

اهم مباحث:

1- هدف از این دوره دو مطلب مهم است:
الف) آشنایی طلاب، فضلا و پژوهشگران حوزوی با آنچه که امروزه در دنیا می گذرد.
ب) بررسی این مطلب که جهت گیری حقوق بشر و اسناد آن چه چیزی است و آیا این اعلامیه ها و اسناد، در جهت ایجاد صلح و عدالت و جلوگیری از ظلم است؟ یا موارد دیگری نیز وجود دارد.

2- امروزه، حوزه علمیه در زمینه فقه و حقوق، از سیر حرکتی علمی مراکز علمی دنیا، آگاهی کامل دارد. زمانی که یک طلبه در سیر حرکت فقهی خود، با این شبهات آشنا باشد، در مطالعات خود عمیق تر می شود.

3- سه محور اصلی بحث عبارتند از:
الف) اعلامیه حقوق بشر و میثاقین فی نفسه و با قطع نظر از وجود دین و وجود فکر، مورد بررسی قرار گیرد که آیا می‌تواند حاوی حقوق بشر باشد یا نه.
ب) آیا این اعلامیه نسبت به مجموعه دین و ادیان آسمانی، تعارض دارد یا خیر؟
ج) آیا این اعلامیه با فقه اسلامی و امامی تعارض دارد یا خیر؟
علت جدایی محور دوم و سوم این است که برخی ممکن است اعتقاد داشته باشند اگر مقداری چهارچوب اجتهاد را تغییر دهیم، تعارض بر طرف می شود که از آنها سوال می شود تعارض با دین را چه می‌کنید؟

4- هر کسی باید چندین بار این اعلامیه ها و عهد نامه ها را بخواند. این اعلامیه  را چه کسانی نوشتند؟ خواستگاه آن کجاست؟ آیا به اهداف خود دست یافته است؟

5- منظور از انسان که در اعلامیه آمده است آیا انسانی است که قوه بالفعل عقل دارد یا مراد فقط انسان طبیعی است که در صورت اول سوال می کنیم پس آنهایی که قوه عاقله ندارند از دایره شمول خارج هستند؟ و اگر دوم مراد است اشکال می کنیم که این نمی تواند موضوع حقوق قرار گیرد.

6- اصل 3 دیباچه اعلامیه جهانی، عبارتی دو پلهو دارد. یک حقوقدان نمی تواند به ظاهر چنین ماده ای استناد کند. کجای اعلامیه این حق برای بشر آمده است که اگر به خانواده ای حمله شود او بتواند دفاع کند.

7- مجموعه اعلامیه جهانی حقوق بشر، نفی دین می کند. البته این یک نظریه است که باید در مورد آن بحث شود.

8- اصل 4 دیباچه اعلامیه جهانی حقوق بشر، ملت ها را ملزم می کند که با یکدیگر دوست باشند ولی از نظر فطری چنین چیزی قابل قبول نیست که با کسی که تجاوز گر و ستمگر است، دوستی کنیم.

9- در اصل 5 دیباچه، چه اصراری است که در همین ابتدا تساوی حقوق زن و مرد مطرح شود؟ این مطالب قابل قبول نیستند.

10- در مورد ماده اول اعلامیه حقوق بشر، سوال این است که چه ملازمه ای بین آزاد بودن انسان ها و تساوی در حقوق هست؟ ثانیاً آزادی یک امر اعتباری یا انتزاعی است که در مقابل رقیّت است و ذاتی نیست.

11- اشکال مهم این اعلامیه این است که آزادی را توضیح ندادند و به نحو اجمال بیان کرده اند.

12- ماده 18 اعلامیه حقوق بشر، به دنبال نفی ادیان آسمانی است و این قابل اثبات است. سوال این است که ملازمه آزادی اندیشه با آزادی تغییر دین چیست؟ چه ملازمه ای وجود دارد؟ چرا آزادی اندیشه، مستلزم خروج از آن اندیشه هم باشد؟

13- بحث ارتداد، بحث مختص به اسلام نیست و از خود قرآن کریم استفاده می شود که در قوم حضرت موسی(ع) هم بوده است.

14- چرا حقوق بشر را با در نظر گرفتن خالق بشر تدوین نمی کنند؟

15-  اعلامیه جهانی حقوق بشر یک سری نارسایی هم دارد:
الف) تراضی بر یک موضوع، آیا دلیل بر حقانیت آن موضوع است؟ نه عقلاً و نه نقلاً تراضی بما هو تراضی اعتباری ندارد. أوفوا بالعقودهم که تمسک می کنند به خاطر وجود قواعد دیگر است. بنابراین باید مشخص شود که این اعلامیه، چه مبنای الزام آوری دارد.
ب) انسان بما هو انسان در نظر گرفته شده است و رابطه با خالق، نادیده گرفته شده است.
ج) انسان فقط موجودی حق مدار معرفی می شود و تکلیف مداری او را نفی می کند.

16- این اعلامیه، تعارض آشکاری با مجموعه دین دارد.

17- در هیچ کجای این اعلامیه به وجه امانت دار بودن انسان اشاره‌ای نشده است. در حالی که امام سجاد(ع) فرمودند اگر قاتل پدر من، همان شمشیری که پدر من را با آن کشته است در نزد من امانت گذارد، من به او بر می گردانم.

18- جای تأسف دارد افرادی که مدعی هستند ما فقه را می شناسیم، بیایند از احکام مسلّم دست بردارند. اگر ما باشیم و فقه جواهری و فقه امام راحل، ما با حقوق بشر تعارض داریم و حل شدنی نیست. در مسأله تلقیح مصنوعی و تغییر جنسیت، فقه ما حضور قوی دارد و از همه نیز جلوتر است. این اعلامیه‌ها و اسناد حقوق بشری، برای نفی تمام احکام دین است و با تمام فقه ما، تعارض دارد. البته برخی از آن حرف ها: «کلمة حق یراد بها الباطل» است.

19- در فقه ما، آنجایی که کسی خروج از دین را اظهار کند، اسلام با او مقابله می کند. اما این اظهار چه دلیلی دارد؟ گاهی اوقات به دلیل شبهه است مثل جوان تازه بالغی که برای او شبهه بوجود آمده است، ما به او مرتد نمی گوییم. اما اگر اظهار خروج از دین به دلیل دیگر باشد باید با آن برخورد کرد.

20- آیه 217 سوره بقره، به صورت مطلق، ارتداد را مطرح کرده است و حرفی از گرایش سیاسی یا توطئه دست جمعی نمی زند.

21- ما نباید به خاطر حقوق بشر فقه را زخمی کنیم و از احکام آن بکاهیم.  ولی در بحث اجرا، مسأله فرق می کند، آنجا اقتضاءات خاص خودش را دارد.

22- در فقه ما، بسیاری از مسئولیت ها از دوش زن برداشته شده است، شهادت دادن، یک تکلیف است و حق نیست و خداوند این تکلیف را از دوش او برداشته است و به او تخفیف داده است.
لازم به ذکر است متن کامل این نشست ، به زودی روی سایت قرار خواهد گرفت.