بخش تفسیر
ابعاد تربیت در قرآن
تربیت اساس وپایه یک جامعه است .دوام وبقاوحیات وممات سعادت وشقاوت صعود وسقوط هرجامعه ای به تربیت آن بستگی دارد.

 


باسمه تعالی

ابعاد تربیت در قرآن موضوع:

محقق: اکبرآقامحمدی


 

مقدمه

تربیت اساس وپایه یک جامعه است .دوام وبقاوحیات وممات سعادت وشقاوت صعود وسقوط هرجامعه ای  به تربیت آن بستگی دارد.هرجامعه ای که به این مقوله وگفتمان اهمیت داده ،اثرات مثبت آن را دیده است.گفتمان تعلیم وتربیت وچگونگی آن یک گفتمان قرآنی و جهانی است.یعنی این گفتمان از روز اول خلقت تا پایان خلقت در بین انسان ها شایع بوده وخواهد بود .تربیت یکی از نیاز های اولیه انسان ها است . یکی از علل مهم تعالی ورشدوبالندگی یک جامعه وبر عکس آن ،یعنی سقوط وانحطاط وعقب ماندگی یک جامعه مساله تعلیم وتربیت می باشد.

مساله تعلیم وتربیت باید گفتمان روز وسکه رایج ومساله اساسی در بین مسولین امور تربیتی وخانواده وجامعه قرارگیرد.هزینه گذاری در این امور باعث جلوگیری بسیاری از رفتارها وناهنجاری های اجتماعی می گردد.یکی از دغدغه های امروزه  بشر بحث چگونگی تربیت فرزندان است0 قرآن به عنوان یک کتاب تربیتی به این نیاز بشر پاسخ مثبت داده است .قرآن شیوه ها وروشهای گوناگون ومتنوع  را برای تربیت انسانها وافراد جامعه ارایه می دهد .الگوهاوروشهای قرآن کارآمد ودارای لطایف زیباوجامعیت خاصی  می باشد.قرآن برای این آمده است که با ارایه الگوها ونشان دادن روشها ی نوین تربیتی ،انسان ها را به سوی هدف نهایی هدایت کند. قرآن از آغاز نزول بر قلب های آماده تاثیر عمیق و وثیق ودقیق گذاشت وجانآنان را سیراب ،دل آنان را بهاری ،دیده آنان را تیز بین وزندگی آنان راپاک وپاکیزه ساخت واز نو تمدن وفرهنگی ژرف ،زنده ،بالنده ،پویا وحیات اجتماعی سعادت بار را بنیان نهاد وراه درست زندگی کردن را اموخت .آنان که دل به قرآن بستند وآن راملاک تشخیص حق از باطل دانستند وفراگیری وعمل به ان را ارزش والا به حساب آورند وخلق وخوی وکردار گفتار خود و دیگران را با آن محک زدند وروابط ومناسبات اجتماعی را با قرآن کریم تنظیم کردند به کمال دست یافتند ودنیا وآخرت خود را آباد کردند ولذت سروری را نیز چشیدند.[1]در قرآن روشهای گوناگون وبدیع ومتنوع وکار آمد، تربیتی وجود دارد که با استخراج آنها  به تمام نیاز های بشر  در این حیطه پاسخ داده می شودوانسان ها راازظلمت و جهل رهایی داده وبه نورانیت اندیشه وعلم می رساند.

مفهوم شناسی تربیت

تربیت درلغت :

 

در کتاب های لغت برای تربیت دو ریشه ذکر کرده اند :


1:بعضی ها گفته اند تربیت از ربو است وبه معنی رشد وزیادی ،چنان که لسان العرب می آورد: .[2]


2:اگر از ربب یارب باشد به معنای مالک ومدیر می آید.لسان العرب می آورد: (رب) در لغت اطلاق می شود بر مالک ومدبر ومربی وپایدار ونعمت بخش. [3]

 مجمع البحرین نیز تربیت را از ماده  {ربب}می آورد: رب بر آقا ومولا همچنین وبرمربی وتمام کننده ونعمت بخش وهم نشین اطلاق می شود. رب اگر تنها استعمال شود ،فقط بر خدای متعال اطلاق می گردد.[4]


مفردات رب را به معنای صیرورت ودگرگونی می گیرد، یعنی شی در حال دگرگونی است تا به حد رشد وکمال برسد.[5]یعنی شی به وسیله تربیت به مراحل کمال می رسد.


التحقیق در مقام جمع دو قول می فرماید: اصل واحد در ماده تربیت :رشد همراه با زیادی به معنای اینکه شی در ذات خودش رشد می کند ،سپس زیادی واضافه حاصل می گردد. [6]


به هر حال واژگان تربیت اگر از ربو اشتقاق یافته ،معناومفهومش تنها فزونی ورشد کمی وپرورش جسمانی نیست، بلکه فزونی وزیادتی هر شی مناسب با همان شی است ودر مورد انسان معنای مناسب، پروریدن به معنای عام است.[7]



تربیت در اصطلاح


متفکرین ودانشمندان علوم تربیتی برای تربیت تعریف های گوناگونی ارایه داده اند . به نظر می رسد دلیل این اختلاف ها مبانی ویا اصول واهداف آن ها باشد 0بهترین تعریف تعریفی است که دارای جامعیت ومانعیت باشد. برخی گفته اند دلیل این اختلاف هااین است که ،هرکس از تربیت آن گونه که مایل به فهم آن است دفاع می کند وتعریفش از تربیت نیز مسبوق به چنین تمایلی است[8]بعضی از متفکرین نیز ناامید ازتعریف تربیت شده اند. اکثر تعاریف مطرح شده ،تربیت را به معنای رشد طبیعی وتدریجی وبه فعلیت رساندن استعدادهای متربی دانسته اند[9].مشکل عمده این تعاریف ،عدم  جامعیت لازم و عدم توجه به اهداف تربیتی است. به نظر ما بهترین تعریفی که برای تربیت شده است  ودارای جامعیت لازم است این تعریف می باشد:تربیت در اصطلاح به معنی برانگیختن وفراهم آوردن موجبات رشدوپرورش وشکوفایی تمامی استعدادها،توانایی هاوقابلیت های انسان به منظور رسیدن به کمال وسعادت مطلوب .[10]در این تعریف، اشاره به تربیت پذیری وتربیت ویژه(مقصود انسان)وهدف از تربیت (کمال وسعادت)وبرنامه تربیتی شده است.

 

 

ابعاد تربیت


در تربیت باید به رشد همه جانبه ومتوازن وشخصیت متربی در ابعاد عقلی،عاطفی،حرکت اجتماعی،اخلاقی ، هنری درجهت وصول به اهداف فرهنگی جامعه توجه داشت ،نگرش محدود در تربیت نمی تواند ما را به هدف برساند.خداوند انسان را به گونه ای خلق کرده است که دارای شخصیتی چند بعدی است، تربیت او هم باید متوجه این ابعاد باشد.تربیتی درست است که انسان را با تمامی ابعادش هدف قرار دهد نه در بعدی یا ابعادی محدود.[11]


در روانشناسی تجربی این عقیده ثابت شده است که اکثر آثارنفس وروان انعکاس جسم وبدن است وازنظر فلسفی جسم وبدن وسیله وابزاری برای روح است وخلاصه میان جسم وروان ،اتصال وپیوستگی وجود داردوبرآنها قانون تاثیر متقابل حاکم است.بنابراین تنها پرداختن به تربیت جسمی ویا تربیت فکری واولویت دادن به علم وبی اعتنایی به اصول اخلاقی ،می تواند ضربه مهلکی به سعادت افراد بزند،زیرا اگرانسان ازتربیت اخلاقی برخوردارنباشد وصداقت وعدالت وانصاف ومروت درمیان آنان  حاکم نباشد،بلکه دروغ ونیرنگ وظلم وتبلیغات وفساد وفحشا رواج داشته باشد،بسط علم وادبیات وهنروفلسفه چه سودی دارد.امروزه ازما بیش ازمعلمین،نیاز به مربیان اخلاق داریم.[12]


مکتب مقدس اسلام منطبق برعالی ترین موازین شکوفایی فطرت آدمی است ورمز جاودانگی اسلام وتربیت اسلامی نیزازهمین جا نشات می گیرد.بدیهی است که در پرتوچنین تربیتی وصول به عالی ترین مراتب کمال وتعالی برای انسان امکان پذیرخواهد بود،از طرف دیگر،توجه تربیت اسلامی به طبیعت وفطرت آدمی،مستلزم توجه شایسته آن به تمام ابعاد وجوانب گوناگون ذات وطبیعت آدمی نظیر ابعاد جسمانی،عقلانی،عاطفی،اجتماعی،ومعنوی ودینی می باشد.[13]


1:بعد عقلانی


ازجنبه های مهم تعلیم وتربیت اسلامی، جنبه عقلانی آن است.یکی ازهدف های تعلیم وتعلم وتربیت عبارت است ازتعالی دادن وگسترش قوای عقلانی کودکان ،به این معنا که ازشخص تحصیل کرده انتظار می رود که کارها وعملکردهامنطبق با موازین عقلانی ومنطقی باشد.[14]


در تمام مکتب های تربیتی بعدی ازابعاد فعالیت های مربیان،پروش وتقویت جنبه عقلانی است.چون عقل را وسیله تمییزخیروشروتشخیص بین اشیا ودرک خصوصیات (منافع وفواید)آن ها دانسته اند.اگر عقل معلومات خارجی را تجزیه وتحلیل نکندوآن را به مثابه مواد خام برای دستیابی به معلومات جدید به کارنگیرد،علم بازدهی چندانی نخواهد داشت.[15]

رشدوتربیت درعموم انسان ها دو مرحله دارد:


1:رشد طبیعی:عبارت است ازرشدونمو تدریجی سلول های مغزی است که بر اساس قانون خلقت وسنت آفرینش نصیب انسان می شود.


2:رشد اکتسابی:رشد اکتسابی عقل،بستگی کامل به رشد طبیعی عقل داردومغزکودک که مرکز مادی تعقل وتفکراست باید قبلا آن قدر رشد کرده باشد که قابلیت آموزش سازنده ترین مسایل را داشته باشد.برای پرورش شناختی کودک نه تنها باید تصورات وتصدیقات را به عنوان مصالح اولیه تفکر در اختیار کودک قراردهیم .بلکه مهم ترازآن باید به نحوه پردازش داده های شناختی نیز توجه داشته باشیم.بعضی از مواقع نه تنها باید افکاررا به کودک آموخت بلکه باید روش فکر کردن رانیز به وی آموزش داد.[16]


در بسیاری از آیات به تربیت بعد عقلانی پرداخته ومتربیان خود را دعوت به تفکر درخلقت آسمان وزمین وگردش شب وروزوحتی تفکر در ذات خود نموده است ،مانند:

 سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهِيدٌ [17]


(- به زودى نشانه‏هاى خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان مى‏دهيم تا آشكار گردد كه او حق است، آيا كافى نيست كه او بر همه چيز شاهد و گواه است.)

نشانه های خداوند در آسمان: گردش ستارگان وخورشیدوماه در آسمان به  بهترین تدبیر و نشانه های خداوند در درون خود انسان این است که خداوند هرچیزی را که صلاحیت دارد برای او قرار داده است مانند مجاری خون ومخرج های تنفس وموضع عقل وتفکرواسباب فهم وابزارصحبت نمودن.[18]


" آيات آفاقى" همچون آفرينش خورشيد و ماه و ستارگان با نظام دقيقى كه بر آنها حاكم است، و آفرينش انواع جانداران و گياهان و كوه‏ها و درياها با عجائب و شگفتيهاى بى ‏شمارش، و موجودات گوناگون اسرار آميزش، كه هر زمان اسرار تازه‏اى از خلقت آنها كشف مى‏شود، و هر يك آيه و نشانه است بر حقانيت ذات پاك او.

و" آيات انفسى" همچون آفرينش دستگاههاى مختلف جسم انسان و نظامى كه بر ساختمان حيرت‏انگيز مغز و حركات منظم قلب و عروق و بافتها و استخوانها، و انعقاد نطفه و پرورش جنين در رحم مادران، و از آن بالاتر اسرار و شگفتيهاى روح انسان مى‏باشد، كه هر گوشه‏اى از آن كتابى است از معرفت پروردگار و خالق جهان.[19]


آنان که روش علمی را اساس تفکرشان قرارمی دهند،صاحبان عقل وخرد می باشند،زیرااین روش است که انسان را به سوی یاد ودرک خدا وتقوی الهی سوق می دهدودر این مورد خداوند متعال می فرماید:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى‏ لِأُولِي الْأَلْبابِ [20]


( آيا نديدى كه خداوند از آسمان آبى فرستاد، و آن را به صورت چشمه‏هايى در زمين وارد نمود سپس با آن زراعتى را خارج مى‏سازد كه الوان مختلف دارد بعد اين گياه خشك مى‏شود، به گونه‏اى كه آن را زرد و بى‏روح مى‏بينى، سپس آن را در هم مى‏شكند و خرد مى‏كند، در اين ماجرا تذكرى براى صاحبان مغز است(.وهچنین باز می فرماید: وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ [21]-( و براى شما در قصاص حيات و زندگى است اى صاحبان خرد، تا شما تقوى پيشه كنيد)

.وآیاتی که به این سخن ختم می شوند(لعلکم تعقلون،تتفکرون،تعلمون،لقوم یعلمون) بسیارزیاد وفراوانند.[22]


درروایات اسلامی نیز عقل وتعقل مورد مدح وستایش قرار گرفته است:


قال رسول الله(ص)می فرماید:یا علی العقل ما اکتسب به الخیر وطلب به رضا الرحمان[23]


ای علی عقل آن چیزی است که خیر به واسطه آن کسب می شودورضایت خدا به واسطه آن طلب می گردد.

حضرت رسول الله (ص)می فرماید: صَدِيقُ‏ كُلِ‏ امْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ.[24]


دوست هرشخصی عقل اوست ودشمن او جهلش.

2:بعد اخلاقی

یکی از موضوعات مهم در تعلیم وتربیت انسان پرورش جنبه اخلاقی وتامین نیازهای روحی فرداست.تربیت اخلاقی دراین نظام دینی،در واقع تربیت شخصیت واحیای هویت وپیمودن مسیر کمال است،چون بدون تربیت وپرورش این جنبه ازشخصیت،نمی توان به کمال نسبی ومعرفت نفسانی توفیق یافت.


[25]به صراحت می توان گفت که بعد اخلاقی تربیت ازهمه ابعاد تربیت مقدم تر ومهم تراست.بعد اخلاقی از جایگاه رفیعی برخورداراست،این بعد می تواند انسان فرشی وزمینی را به انسان ملکوتی وآسمانی تبدیل می کند.بدون پرورش این بعد،انسان توانایی سیر وسلوک  به مقصد نهایی را ندارد.سعادت وشقاوت هرفرد در گرو تربیت این بعد است،برای  پرورش دادن این بعد،اسلام دستوراتی مثل موعظه وتذکروتوبه وابتلا راقرارداده است.تلاش در تربیت جنبه اخلاقی شخصیت انسان امری است که باید درتمام طور عمرآدمی ادامه داشته باشدودر غیر این صورت می توان اظهارداشت که شخصیت انسان ناقص ورشد نیافته خواهد بود وبه حدکمال نخواهد رسید.در قرآن کریم دستوراتی مبنی بررشد اخلاقی داده شده است مانند:پرهیزازغیبت وتجسس وسوءظن:يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحيم.[26]


(هان! اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، از بسيارى از گمان‏ها اجتناب كنيد، به راستى بعضى از گمان‏ها گناه است و [در كار مردم‏] تجسّس مكنيد، و بعضى از شما بعضى ديگر را غيبت نكند، آيا احدى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده‏اش را بخورد كه از آن كراهت داريد، و تقواى الهى پيشه كنيد، به راستى خداوند توبه‏پذير مهربان است)


بحث تربیت اخلاقی ازیک نظر،مهمترین هدف انبیای الهی را تشکیل می دهد،قرآن کریم می فرماید: هُوَ الَّذي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفي‏ ضَلالٍ مُبين [27]


(او كسى است كه در ميان درس ناخواندگان پيامبرى از ميان خودشان برانگيخت كه آيات او را بر آنان مى‏خواند و پاكشان مى‏دارد و به آنان كتاب و حكمت مى‏آموزد، و به راستى آنان قبل از آن در گمراهى آشكارى بودند)


زیرا بدون اخلاق نه دین برای مردم مفهومی داردونه دنیای آنها سامان می یابد.اصولا زمانی انسان شایسته نام انسان است که دارای اخلاق الهی باشد ودر غیر این صورت حیوات خطرناکی است که ااستفاده از هوش سرشارانسانی همه چیز را ویران می کند وبه آتش می کشد.اینجاست که انسان ها احتیاج به تربیت اخلاقی را احساس می نمایند.


3:بعد جسمانی:


تربیت جسمانی یعنی پروراندن جسم  تا بتواند به حرکات واعمال مختلف مبادرت کند وبدنش در مقابل انواع میکروب ها وامراض مقاوم وقدرت مند باشد.تربیت جسمانی،در حقیقت متربی را برای فعالیت های دیگر آماده می سازدوزمینه شکوفایی جوانب مختلف روحی ومعنوی ،عقلانی واخلاقی انسان را فراهم کند.[28]در روایات انسان مومنی که دارای جسمی توانمند است، مورد مدح قرارگرفته است:


 حضرت رسول اکرم می فرماید: مَثَلُ الْمُؤْمِنِ‏ الْقَوِيِ‏ كَالنَّخْلَةِ وَ مَثَلُ الْمُؤْمِنِ الضَّعِيفِ كَخَامَةِالزَّرْعِ.[29]

مثل مومن قوی مثل درخت خرماست ومثل مومن ضعیف مثل زمین سخت است.


 جسم مثل مرکب سواری است .هر مقدارکه انسان به سلامت جسم وروان اهمیت دهد ،آسودگی وآثارآن به خود فرد برمی گردد.تربیت جسم هدف غایی ومقصد اصلی درتربیت اسلامی نیست بلکه وسیله ای برای رشد وتعالی روح است.برای به دست آوردن نعمت های مادی واخروی نیازمند به تن سالم هستیم. چنان چه نبی مکرم اسلام می فرماید:لَا فِي الْحَيَاةِ إِلَّا مَعَ‏ الصِّحَّة[30]


زند گی سالم وارزشمند  نمی گردد مگربا صحت بدن وجسم است.

 برای داشتن تن سالم ،نیازمند برنامه غذایی کامل ورعایت بهداشت فردی واجتماعی وانجام ورزش وتفریحات سالم می باشیم.برای دستیابی به موارد فوق نیاز به ارایه یک برنامه جامع وکامل  از طرف مسولین بهداشتی داریم. بعضی ازنویسندگان نقطه شروع تربیت بعد جسمانی را از بدو تولد دانسته اند،[31]اما به نظر می رسد که ازهنگام انعقاد نطفه نقطه شروع تربیت بعد جسمانی شروع می شودبه این دلیل که سلامت جسمانی مادر برقرزند تاثیر انکار ناپذیری دارد.


4:بعد اجتماعی


شخصیت انسان بر رفتارهایی تاکید دارد که درارتباط ما با دیگران سهم مهم بر عهده دارند.انسان  چنان به جامعه وانسان های دیگر وابسته است،که برخی اجتماعی بودن آدمی را ذاتی او دانسته اندواو را مدنی الطبع نامیده اند.[32]مشارکت های عمومی وسیاسی واجتماعی جایگاه فوق العاده ای در نزد قرآن دارد،خداوند به پیامبر اکرم می فرماید: وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ [33]( از پرتو رحمت الهى در برابر آنها نرم (و مهربان) شدى و اگر خشن و سنگدل بودى از اطراف تو پراكنده مى‏شدند .).خداوند در این آیه ثمره نرم خویی را محبت واجتماع حول پیامبردانسته وآن را آشکارنموده است وعکس آن را هم که خشونت وتند خویی با عث تفرقه وجدایی است مشخص نموده است .[34]وهمچنین دستورات زیادی ازایمه معصومین(ع)برزندگی مسالمت آمیزهمراه با حقوق دیگران واردشده است.

امام علی (ع) می فرماید:سلامه الدین والدنیا فی مداراه الناس[35].


  سلامت دین ودنیا در گرو مدرا نمودن با مردم است.

وهمچنین باز حضرت می فرماید:ثمره العقل مداراه الناس[36]


ثمره عقل مدارا نمودن با مردم است.


نیازهای عالی انسانی نیز همزیستی او با دیگران را اجتناب ناپذیرمی کند احتیاج به افکار وآثاردیگران،تاثیر ازانفاس قدسی اولیا...همگی نیازانسان را برای زندگی با دیگران نشان می دهد.[37]افراد جامعه هم به حکم عقل ودین برای رفع نیازهای جاری وضروری باید در اجتماع حضور  داشته باشد.این نیاز می طلبد که افراد جامعه آموزش های لازم برای حضور دربین افراد جامعه را ببینند.اسلام  مکتب است که درآن هم اصالت فرد وهم اصالت جامعه ملحوظ نظر بوده است،این مساله تا بدان جامهم است که می توان گفت:خلاصه فطرت انسانی آن است که فرد داخل در مجموع است،ازجهت فردیت اصیل است ودر میل وگرایش به حماعت هم اصیل است ودایما در میان دو گرایش متناقض خود تحول ودگرگون پیدا می کند.[38]


5:بعد عاطفی


ازابعاد دیگر تربیت،بعدعاطفی آن است.این بعد دارای ظرافت ها ودقایق خاصی است.این بعد باعث برانگیختن متربی برای انجام عمل ویا ترک آن می شود.یعنی قوه محرکه برای انجام یک فعل است.در بعد عاطفی ما با نیروهای روانی سرو کارداریم.ماتنها به کمک شناخت نیست که رفتار می کنیم،بلکه بدون نیروهای روانی یا همان بعد عاطفی نمی توانیم شناخت های خود را به منصه ظهور وعمل برسانیم .داشتن جنبه بعد شناختی برای انجام یک کار کفایت نمی کند.ما باید انگیزه لازم برای انجام کارها را داشته باشیم.بسیاری ازانسان ها دست به کاری می زنند که ازنادرست بودن ان آگاهی دارند.بسیاری ازافراد که دروغ می گویند با اذعان به نادرست بودن این عمل مرتکب آن می شوند،برای این گونه افراد ،انگیزش دروغ گفتن قوی تر ازشناخت درمورد آن عمل می کند.ازاین رو توجه به جنبه عاطفی انسان یعنی بعد انگیزشی وشکل دادن وپرورش دادن انگیزه های مثبت وحذف انگیزه های منفی از وظایف مهم تربیت است.[39] قرآن برای ایجاد انگیزه وعده  وبشارت به بهشت وجایگاه های رفیع و از ابزار تحریک ایمان می استفاده می کندوبرای حذف انگیزه ها انذار وتحذیروتنبیه وسرزنش استفاده  می کند.ما به عنوان مثال  دوآیه در اینجا ذکر می نماییم:

1: وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ [40]-

 

(خداوند به مردان و زنان با ايمان باغهايى از بهشت وعده داده كه نهرها از زير (درختان) آنها جارى هستند، جاودانه در آن خواهند ماند، و مسكن‏هاى پاكيزه‏اى در بهشتهاى عدن (نصيب آنها ساخته) و رضا (و خشنودى) خدا (از همه اينها) برتر است!، و پيروزى بزرگ همين است.)

2: وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها هِيَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِيم[41]


(خداوند به مردان و زنان منافق و كفار وعده آتش دوزخ داده، جاودانه در آن خواهند ماند، همان براى آنها كافى است، و خدا آنها را از رحمتش دور ساخته، و عذاب هميشگى براى آنها است.)

به طور کلی ،جنبه عاطفی شخصیت انسان ازچند جهت اهمیت دارد:اول اینکه این جنبه بسیار پیچیده است،هم زمینه فیزیولرژیکی دارد وهم بازمینه عقلانی واجتماعی ارتباط نزدیک دارد.دوم اینکه عواطف به عنوان انگیزه های نیرومند،انسان را به تلاش وکوشش وا می دارند.سوم اینکه تاریخ حیات انسان نمایش گر این حقیقت است که آدمی بیشتر تحت تاثیر عواطف قراردارد تا زیر نفوذ عقل.لذا کار مربی در سطح وسیع این است که نحوه ابراز وکنترل عواطف را به فرد بیاموزد.

6:بعد جنسی


تربیت بعد جنسی برای بقا حیات بشری ضروری ولازم است.همچنان که قوه جنسی نیز برای بقا نسل بشری لازم است.اگر این قوه درمسیر صحیح هدایت شود،نتیجه اش تربیت جنسی خواهد بود.برای تربیت جنسی به آموزش وتربیت نیاز داریم.امروزه اثبات شده است که قوای درونی انسان تاثیری مستقیمی ازقوه جنسی دارند.نقطه شروع تربیت بعد جنسی ازبدو تولد شروع می شودواین مساله مسولیت پدران ومادران را زیاد می نماید.

قرآن کریم تاکید دارد براینکه وجود زن، زمینه بقای نسل ودوام حیات جامعه است نه وسیله لهو ولعب،اگر تامل ودقت کافی صورت گیرد تحول وتاثیر عمیقی درتربیت جنسی انسانها خوهدآمد.[42]قرآن کریم  وروایات ایمه معصومین (ع)برای تربیت بعد جنسی دستوراتی ارایه داده اند: ازجمله ازدواج دایم وموقت،

( وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى‏ مِنْكُمْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ  وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ[43]

(مردان و زنان بى همسر را همسر دهيد و همچنين غلامان و كنيزان صالح و درستكارتان را، اگر فقير و تنگدست باشند خداوند آنان را از فضل خود بى نياز مى‏سازد، خداوند واسع و آگاه است.- و آنها كه وسيله ازدواج ندارند بايد عفت پيشه كنند تا خداوند آنان را به فضلش بى نياز سازد)

ونیزبر کنترل نگاه به نامحرم مانند:

( قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى‏ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُووَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِن

(به مؤمنان بگو چشم هاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گيرند، و فروج خود را حفظ كنند، اين براى آنها پاكيزه‏تر است، خداوند از آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است و به زنان با ايمان بگو چشم هاى خود را (از نگاه هوس‏آلود) فرو گيرند، ودامان خويش را حفظ كنند، و زينت خود را جز آن مقدار كه ظاهر است آشكار ننمايند، و (اطراف) روسرى‏هاى خود را بر سينه خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود) [44].

وپاک دامنی[45] وتفکیک محل خواب بین فرزندان  پیشنهاد می دهد.به عنوان مثال روایاتی را ذکر می نماییم :

امام صادق (ع) می فرماید: النَّظْرَةُ سَهْمٌ‏ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ مَسْمُومٌ مَنْ تَرَكَهَا لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا لِغَيْرِهِ أَعْقَبَهُ اللَّهُ إِيمَاناً يَجِدُ طَعْمَهُ[46]

نگاه به نامحرم تیری از تیرهای سم آلود شیطان است،هرکسی این نگاه رافقط به خاطر خدا ترک کند خدا به دنبال این ترک نگاه طعم ایمان را به او می چشاند.

امام صَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَامُ می فرماید: إِيَّاكَ أَنْ تُجَامِعَ أَهْلَكَ وَ صَبِيٌّ يَنْظُرُ إِلَيْكَ، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ كَرِهَ ذَلِكَ أَشَدَّ كَرَاهِيَةٍ[47].

بپرهیزید از آمیزش جنسی با عیال خودتان در حالی که فرزند کوچک تان آن را مشاهده می کند حضرت رسول (ع) از این عمل به شدت کراهت داشت.

همه این دستورات قرآنی وروایی برای تربیت جنسی از اهمیت بالایی برخور داراست،ونقش بسزایی در رشد این بعد دارد.

7: بعد خانوادگی


بعد تربیت خانوادگی دارای اهمیت فراوان است.اولین هدف انبیا ومربیان در تربیت ، خانواده است.فرزندان سالم وصالح در دامن خانواده های سالم وصالح رشد پیدا می کنند.خانواده آن قدراهمیت دارد که قرآن کریم به صراحت دستور می دهد که مسئول  خانواده به تربیت اهل خانواده بپردازد وازآن غفلت نورزد.ما به عنوان مثال به دو آیه اشاره می کنیم:

1: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً[48]


- (اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسانها و سنگها است نگاهداريد.)

نگهدارى خويشتن به ترك معاصى و عدم تسليم در برابر شهوات سركش است، و نگهدارى خانواده به تعليم و تربيت و امر به معروف و نهى از منكر و فراهم ساختن محيطى پاك و خالى از هر گونه آلودگى، در فضاى خانه و خانواده است.  [49]


2:وامر اهلک بالصلوه واصطبر علیها.[50]


(خانواده خود را به نماز دستوربده وخود نیز برآن شکیبا باش.)

اهتمام قرآن به خانواده وتربیت آن نشان گر اهمیت موضوع است.پدران ومادران باید توجه داشته باشند که آنها الگوی فرزندان خود هستندومسئولیت خطیری بر عهده آن ها قرار گرفته است.پدر ومادر به عنوان دو رکن اصلی خانواده باید حسن سلوک ورفتار را داشته باشند تاامورات زندگی به نحو احسن اداره شود قرآن می فرماید:(وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ[51]) و نيز با همسران خود حسن سلوك داشته، و خوش رفتار باشيد و همواره با گفتار نيك و گشاده روئى با آنها زندگى نمائيد. آنها در تشكيل خانواده و بقاء نسل عضويّت دارند. و مخصوصا نقش مؤثرى كه در پرورش فرزندان دارند، هرگز آنان را نبايد ناديده گرفت، و حريّت و آزادى خدا داده را از آنان نبايد سلب كرد.زيرا بانوان نيز مانند مردان داراى نيروى ارادة و اختيار هستند، و حقوق بسيارى كه شوهر بر همسرش دارد، مانند آن نيز حقوقى براى زوجة بر شوهرش در نظر گرفته شده، و انتظام خانواده برعايت آنها استوار است. و نيز بانوان مي توانند در اموال خود تصرّف نمايند.و در باره اعمال و رفتار خود نيز آزادى دارند هر چه بخواهند انجام دهند، مادامى كه به حقوق شوهر ضرر نرسد.[52]

اگر جو خانواده،جوی فاسد وفضایی دور از اخلاق اسلامی وانسانی باشد فرزندان نیز متناسب محیط وجو رشد کرده،تربیت می شوندوهمین مفاسد ورذایل اخلاقی را عملا فرا می گیرندوبعکس اگر محیط خانه ،محیطی سالم ،انسانی ،اسلامی ،اخلاقی باشد ناخدآگاه اثر وضعی خود را روی فرزندان خواهد گذاشت وآنها را پرورش صحیحی برخوردار خواهند بود.براین اساس والدین بایستی در برابر مشکلات،صبروتحمل داشته ،بقول معروف زود ازکوره در نروندودربرخورد با یکدیگرمنطقی فکرکنند ودراین میان چه بسا لازم باشد که والدین ازبسیاری از خواسته ها وخواهش های نفسانی خود چشم پوشیده ونفع ومصلحت کل خانواده وبه خصوص فرزندان را مد نظر بگیرد.[53]

بنابراین رفتار وعملکرد پدر ومادر تاثیر مستقیم در سعادت وشقاوت فرزندان دارد.ارتباط صحیح پدر ومادر در روابط سالم آنان با کودکان اولین ومهم ترین زمینه رشد وپرورش اخلاقی نونهالان است.

با توجه کتابهایی که این جانب در ابعاد تربیت مطالعه نمودم به این نتیجه رسیدم که متاسفانه کار قرآنی جامعی در باب ابعاد تربیت  از منظر قرآن روایات صورت نپذیرفته است.جادارد که دانش پژوهان علوم اسلامی ورودی جامع با این باب بپردازند.

منابع:

1: ناصر مکارم وجمعی از دانشمندان،تفسير نمونه، ج‏24.

2: سید محمد حسین موسوی همدانی،تفسیر انوار درخشان، ج‏4.

3:محسن غرویان،تربیت فرزند.

4: محمد بن علی ابن بابویه،من لا يحضره الفقيه، ج‏4.

5:شیخ حرعاملی محمدبن حسن،هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام، ج-7.

6: رضا فرهادیان ،مبانی تعلیم وتربیت ازدیدگاه قرآن وحدیث .

7: علی اصغراحمدی،اصول تربیت .

8:محمد قطب،روش های تربیتی اسلام.

9:خلیل سلطا ن القرایی ،فلسفه تعلیم وتربیت وآرای تربیتی .

10: فخر الدين بن محمدطریحی،مجمع البحرين، ج‏2.

11:راغب اصفهانی،المفردات في غريب القرآن.

12:حسن مصطفوی ،التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏4.

13:بهروز رفیعی زیر نظر علی رضا اعرافی ،ارای دانشمندان ج3.

14:محمد بهشتی ،مبانی تعلیم وتربیت از منظر قرآن.

15:بهروز رفیعی زیر نظر علی رضا اعرافی ، ارای دانشمندان مسلمان، ج3.

16:محمد بهشتی ،مبانی تربیت از دید گاه قرآن.

 

 

 

 

 



[1] محمد بهشتی ،مبانی تربیت از دیدگاه قرآن، ص18

[2]ا محمد بن مكرم‏ بن منظور،  لسان العرب، ج‏14، ص: 30

[3] همان، ج‏1، ص: 400

[4]فخر الدين بن محمدطریحی،مجمع البحرين، ج‏2، ص: 64

[5] راغب اصفهانی،المفردات في غريب القرآن، ص: 336

[6] حسن مصطفوی ،التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏4، ص: 35

[7] بهروز رفیعی زیر نظر علی رضا اعرافی ،ارای دانشمندان ج3ص90

 

[8] محمد بهشتی ،مبانی تعلیم وتربیت از منظر قرآن ص33

[9] بهروز رفیعی زیر نظر علی رضا اعرافی ، ارای دانشمندان مسلمان، ج3ص90

3 محمد بهشتی ،مبانی تربیت از دید گاه قران ص35

[11] علی اصغراحمدی،اصول تربیت ،صص27

[12] سیدابوالحسن حسینی دیانی،آشنایی بانظام تربیتی اسلام ،ص23.

[13] حمید رضاعلوی ،بررسی تطبیقی نظریات تربیتی اسلام وژان ژاک روسو،ص17.

[14] خلیل سلطا ن القرایی  ففلسفه تعلیم وتربیت وآرای تربیتی،ص132

[15] همان.

[16] سیدابوالحسن حسینی دیانی،آشنایی بانظام تربیتی اسلام ،ص 48

[17] فصلت ،53

[18] محمدبن حسن طوسی، التبيان في تفسير القرآن، ج‏9، ص: 139

[19]ناصر مکارم وجمعی از دانشمندان، تفسير نمونه، ج‏20، ص: 330

[20] زمر: 21

[21] بقره :179

[22] عباس محجوب ،اصول الفکر التربوی فی الاسلام صص ،201،202

[23] محمد باقر مجلسی،بحا رالانوار ،ج74ص62

[24] همان ،ج 74ص177

[25] خلیل سلطا ن القرایی ،فلسفه تعلیم وتربیت وآرای تربیتی،ص132

[26] حجرات :12

[27] جمعه:2

[28] خلیل سلطا ن القرایی ،فلسفه تعلیم وتربیت وآرای تربیتی ،،ص 128

[29] محمدبن محمد شعیری، جامع الأخبار،ص: 183

[30] محمد بن علی ابن بابویه،من لا يحضره الفقيه، ج‏4، ص: 370

[31] خلیل سلطا ن القرایی  ففلسفه تعلیم وتربیت وآرای تربیتی،ص 288

[32] علی اصغراحمدی،اصول تربیت ،ص 33

[33] آل عمران: 159

[34] ابو حيان محمد بن يوسف اندلسی، البحر المحيط في التفسير، ج‏3، ص: 409

[35] علی بن محمد لیثی واسطی، عيون الحكم و المواعظ ،ص: 286

[36]عبد الواحد بن محمد تمیمی آمدی،غرر الحكم و درر الكلم، ص: 329

[37] علی اصغراحمدی،اصول تربیت ،ص 34

[38] محمد قطب،روش های تربیتی اسلام،ص25

[39] علی اصغراحمدی،اصول تربیت ،ص32

[40] توبه :72

[41] توبه :68

[42] رضا فرهادیان ،مبانی تعلیم وتربیت ازدیدگاه قرآن وحدیث ،ص37

[43] نور:32و33

[44] نور :30و31

[45] نور:33

[46] محمد بن علی ابن بابویه،من لا يحضره الفقيه، ج‏4، ص: 19

[47] شیخ حرعاملی محمدبن حسن،هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام، ج-7، ص: 126

[48] تحریم: 6

[49] ناصر مکارم وجمعی از دانشمندان،تفسير نمونه، ج‏24، ص: 287

[50] طه: 132

[51] نسا :19

[52] سید محمد حسین موسوی همدانی، انوار درخشان، ج‏4، ص: 6

[53] محسن غرویان،تربیت فرزند،ص30

آخرین اخبار

نهمین نشست علمی با موضوع «حجیت تفسیر علمی قرآن»

در ادامه سلسه نشست های تخصصی مرکز تفسیر و علوم قرآن أئمه اطهار: وابسته به مرکز فقهی أئمه اطهار: نهمین نشست علمی با موضوع «حجیت تفسیر علمی قرآن» در تاریخ سه شنبه 5/10/96 با حضور خواهران و برادران طلبه و دانشجو برگزار شد. ... ادامه مطلب ...

گزارش افتتاحیه مرکز تخصصی تفسير با حضور اساتيد محترم و مدیریت مرکز تخصصی

در ابتداء مدیر داخلی مرکزتخصصی تفسیر جناب حجت الاسلام و المسلمین سید مهدی حسینی بااشاره به اينکه مدیریت و نظم داخلی یک مجموعه در گرو هماهنگی کلیه افراد می باشد نظم را یکی از مسائل مهم آموزشی عنوان کردند و افزودند کار قرآنی یک کار بسیار مقدس و امر خطیری هست که دانش پژوهان محترم باید اهتمام ویژه به آن د اشته باشند ... ادامه مطلب ...

هدایت و ضلالت در قرآن

در تحقیق حاضر به بررسی هدایت و ضلالت و اقسام آن در قرآن پرداخته‌ایم؛ به این معنا که ذات باری تعالی هدایت و ضلالت را در آیات مختلف قرآن چگونه بیان فرموده است؟ و باتوجه به آیات گوناگون قرآن به اقسام هدایت پی برده‌ایم ... ادامه مطلب ...

مقاله: اصل تقوی

خدا را شاکریم که توفیقی نصیب ما کرد که کنار سفره قرآن بنشینیم و پیرامون تقوی الهی از آن سفره رنگارنگ مواد مطلوب را خوشه چینی کنیم ... ادامه مطلب ...

تفاوت معنایی اضافه‌های یک اسم به کلمات مختلف و تطبیق چند نمونه‌ی قرآنی

در زبان عربی گاهی یک اسم به چند کلمه‌ی مختلف اضافه می‌شود، ولی همه‌ی ترکیب‌ها به یک چیز اشاره دارند و بر یک معنا دلالت می‌کنند؛ یعنی از چند ترکیب اضافی با مضافِ یکسان و مضاف‌الیهِ متفاوت، یک معنی قصد می‌شود. مثلاً شما، از هدیه‌ای که امروز و در بیستمین سالروز تول‍دتان از دوستتان می‌گیرید، می‌توانید به: «هَدِیّتی»، «هَدِیّة صدیقی»، «هَدِیَّة ولادتی»، «هَدِیّة الیَوم»، «هَدِیّة العشرین» و ... تعبیر کنید؛ در این ترکیب‌ها کلمه‌ی «مضاف» با چند کلمه‌ی مختلف قید خورده و اضافه‌ها همگی به یک «هدیه‌ی خاصّ» اشاره دارد که همان «هدیّه‌ی دریافتی»‌ است. ... ادامه مطلب ...

دسته بندی اخبار
اخبار (12)

مناسبت

اطلاعیه

مراسم (2)
مقالات (14)
آخرین کتاب ها